Ο ΜΕΤΑΞΑΣ, ΤΟ «ΟΧΙ» ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ

Άρθρο από τα απομνημονεύματα Εθνικής Αντίστασης 1940-1944 του Δημήτρη Κυρατζόπουλου-Φωτεινού, "Δυτική Μακεδονία η Ελεύθερη Ελλάδα της Κατοχής"

Πολλοί μέχρι τώρα έχουν γράψει για τον Μεταξά, για την πολιτεία του, για το «ΟΧΙ», καθώς επίσης και για τη θέση του στον ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940-1941. Οι περισσότεροι τον κατακρίνουν σφοδρότατα, τόσο για τις φασιστικές του ιδέες και τη φασιστική δικτατορική του πολιτική στη διεύθυνση του κράτους 1936-41 με την 4η Αυγούστου, όσο και για τις μιλιταριστικές του ιδέες, τη σύνδεσή του με τη μιλιταριστική Γερμανία, σαν γερμανόφιλος και χιτλερόφιλος που ήταν, σαν καταλύτης των δημοκρατικών ελευθεριών, φιλόδοξος, που με την πολιτεία του ζημίωσε ανεπανόρθωτα τον ελληνικό λαό.

Δημήτρης Κυρατζόπουλος-Φωτεινός, Έφεδρος Υπολοχαγός, Κοζάνη 1939

Για την πολιτεία του, τις ιδέες του και το χειρισμό των πολιτικών προβλημάτων, σαν κυβερνήτης που ήταν από τον Αύγουστο του 1936 ως το θάνατό του, το 1941, έχουμε αναφέρει προηγούμενα σε πολλά σημεία και δε θα τα επαναλάβουμε. Εκείνο όμως που πρέπει να τονίσουμε και να υπογραμμίσουμε είναι ότι: τη στιγμή εκείνη που ο Μουσολίνι έδωσε το τελεσίγραφο για την υποταγή της Ελλάδας και ο Μεταξάς το απέρριψε σαν κυβερνήτης με το ιστορικό «ΟΧΙ», τη στιγμή και την περίοδο εκείνη ο Μεταξάς πρόσφερε εθνική υπηρεσία στη πατρίδα και το λαό της, υπήρξε πραγματικά και έγινε εκείνη τη στιγμή ένας γνήσιος Έλληνας πατριώτης και κυβερνήτης. Θεληματικά ή άθελα πήρε την πρέπουσα και αρμόζουσα τότε θέση, αυτήν που απαιτούσαν τα εθνικά και παλλαϊκά συμφέροντα της Ελλάδας, αυτά που ήθελε και απαιτούσε λαός και στρατός. Κάθε άλλη ενέργεια και απάντηση θα ήταν καταστρεπτική για το έθνος. Εμείς λέμε την γνώμη μας, σύμφωνα με την ίδια τη ζωή και την πραγματικότητα της στιγμής εκείνης, όπως τη ζούσαμε στην κρίσιμη εκείνη στιγμή, κοντά στα σύνορα, μέσα στον ίδιο το λαό και στρατό, με τις σκέψεις και τις λαχτάρες μας, μιας και ήταν κυβερνήτης με τόσα πολλά επιβαρυντικά.

Στον στρατιωτικό τομέα η κυβέρνηση πολύ λίγα μέτρα είχε πάρει, τόσο στο ζήτημα της οργάνωσης, διοίκησης και οπλισμού, άλλο τόσο και στην οχύρωση. Δεν επανέφερε και δεν αποκατέστησε τους δημοκρατικούς αξιωματικούς στο στρατό, παρά μόνο ολίγους ανίκανους γερμανόφιλους ανώτατους αξιωματικούς. Τα σύνορα με την Αλβανία από όπου περιμέναμε την επίθεση και η εισβολή των Ιταλών ήταν σχεδόν ανοχύρωτα, το δε γενικό επιτελείο στρατού δεν επεξεργάστηκε μελετημένο σχέδιο αντιμετώπισης της επίθεσης των Ιταλών και Γερμανών. Και αυτό που υπήρχε ήταν ημιτελές και δεν ανταποκρίνονταν στα δεδομένα, στις προοπτικές που είχε το δημοκρατικό-αντιφασιστικό κίνημα του λαού και στρατού. Μάλιστα μπορεί κανείς να το χαρακτηρίσει σχέδιο ηττοπάθειας και αυτό γιατί δεν είχε εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του λαού και του στρατού που διοικούσε, γιατί ήταν ξένοι και επηρεασμένοι από τις νίκες των Γερμανών.

Οχύρωση ή και αμυντικά έργα είχαν γίνει μόνο στα σύνορα της Βουλγαρίας. Στα σύνορα της Γιουγκοσλαβίας δεν υπήρχε οχύρωση, γιατί ίσχυε το βαλκανικό σύμφωνο. Στα αλβανικά σύνορα επίσης δεν υπήρχε καμία οχύρωση, γιατί η Ελλάδα δεν διέτρεχε κίνδυνο από τη μικρή Αλβανία. Όταν τώρα την Αλβανία την κατέλαβαν οι Ιταλοί, ο κίνδυνος παρουσιάστηκε και πρόβαλε άμεσα το ζήτημα της οχύρωσης του εδάφους. Η οχύρωση όμως απαιτεί πολλά χρήματα και χρόνο. Και τα δύο αυτά, ιδίως τα χρήματα βέβαια έλειπαν, αλλά και ο χρόνος ήταν ελάχιστος. Μπορούσαν όμως να γίνουν κάπως αξιόλογα έργα οχύρωσης, όμως η κυβέρνηση Μεταξά απέφυγε να αναλάβει και να κατασκευάσει έργα οχύρωσης για το λόγο, όπως έλεγε «να μην προκαλέσει» και να μην «εξερεθίσει» τους Ιταλούς. Και αυτά που έγιναν, ούτε και για ελαφρά οχύρωση δεν μπορούσε να υπολογισθεί, παρά σαν μια πρόχειρη, για ξεγέλασμα αυτών που θα επιτεθούν και αυτών που θα τα χρησιμοποιήσουν για άμυνα. Και το επιτελείο δεν είχε από νωρίτερα επεξεργαστεί σχέδιο άμυνας ή κλιμακωτή άμυνα ή και δημιουργία μετώπου. Το πρόβλημα αυτό εξεταζόμενο είναι πολύ μεγάλο και σοβαρό όσο και πολύπλοκο. Και πρέπει να πούμε ότι η Ελλάδα με τις δικές της δυνάμεις δεν μπορούσε μόνη της να δημιουργήσει αμυντικό σύστημα από το Ιόνιο έως τον Έβρο ή να δημιουργήσει μέτωπο στα Βαλκάνια κατά του Άξονα, αν σ’αυτό το μέτωπο, δεν συμμετείχε η Γιουγκοσλαβία και η Τουρκία. Δυστυχώς όμως η Γιουγκοσλαβία και η Τουρκία τήρησαν στάση αρνητική.

Η ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΜΑΣ ΚΡΑΤΟΥΣ

ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΙΩΑΝΝΗ ΣΤΑΘΑΚΗ (1920-1981)

Οταν εργάστηκα στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, δίπλα στις άλλες δραστηριότητες, προσπάθησα να ρίξω φως σε πηγές της ιστορίας της πόλης της Θεσσαλονίκης και της χώρας μας, που ήταν και είναι νεκρές.
Η δημοτική γραφειοκρατία, ο κομματικός εναγκαλισμός και η ιστορική άγνοια υποβάθμιζαν την επιστημονική έρευνα του Κ.Ι.Θ. Παρουσιάζω σήμερα ένα μέρος της έρευνας από το αρχείο του δικηγόρου Θεσσαλονίκης Ιωάννη Σταθάκη το οποίο παρουσιάζει τη διαφθρά του πολιτικού και κοινωνικού κράτους την περίοδο 1920-1981. Το αρχείο αυτό ανοίγει πολλές πόρτες για ιστορική έρευνα σε πολλούς τομείς της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής της πόλης μας και γενικότερα της χώρας.

Έγγραφα και επιστολές από το αρχείο το Ι.Σταθάκη

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

    Ένα σημαντικό τμήμα από το προσωπικό αρχείο του δικηγόρου της Θεσσαλονίκης Ιωάννη Σταθάκη, αποτελούμενο από 3.500 περίπου χειρόγραφα ή δακτυλογραφημένα έγγραφα και πρόχειρες σημειώσεις, βρίσκεται στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης μετά από τεράστιες προσπάθειες που έκανα για να αποκτηθεί από το Κ.Ι.Θ.
     Ο δικηγόρος Σταθάκης ήταν μια ιδιόρρυθμη προσωπικότητα, που την διέκρινε δυναμισμός, αυθορμητισμός, αλλά και αστάθεια. Καθόριζε την στάση του απέναντι στα πράγματα σύμφωνα πάντοτε με τις πολιτικές εξελίξεις και κινούνταν με ιδιαίτερη άνεση στον χώρο των πολιτικών παρασκηνίων.
    Ξεκίνησε την σταδιοδρομία του το 1910 σαν δημοσιογράφος, αναμείχθηκε στην πολιτική και εκλέχτηκε βουλευτής Θεσσαλονίκης το 1932 με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Στην πορεία του, συνδύασε την άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος με την πολιτική. Σαν πολιτευτής, πέρασε από όλα σχεδόν τα πολιτικά κόμματα του αστικού χώρου. Γνωρίστηκε και αλληλογράφησε με όλη σχεδόν την σύγχρονή του πολιτική ηγεσία του τόπου μας, από τον Ελευθέριο Βενιζέλο μέχρι τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, αλλά και με αυτόν ακόμη τον δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο.
    Η συγγένειά του με πολιτικούς που διακρίθηκαν στον πολιτικό βίο της χώρας συνέβαλε σημαντικά στην επιτυχία της δικηγορικής του καριέρας. Δρώντας μέσα από τα πολιτικά παρασκήνια, ανέπτυξε έντονη και πολύπλευρη οικονομική και πολιτική δραστηριότητα σε πολλούς τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της Θεσσαλονίκης και της χώρας, ως νομικός σύμβουλος σε δημόσιους οργανισμούς και ιδιωτικούς φορείς και ως μέτοχος σε πολλές εταιρείες.
    Από τον ρόλο λοιπόν του I. Σταθάκη στο κοινωνικό γίγνεσθαι της χώρας μας, βλέπουμε ότι το προσωπικό του αρχείο αποτελεί αξιόλογη κατάθεση μαρτυριών, οι οποίες πηγάζουν απευθείας από την κορυφή του πολιτικού κόσμου και το καθιστούν πολύ χρήσιμο για την προσέγγιση της νεότερης και σύγχρονης πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας, δίνοντας ιδιαίτερη αξία στην τοπική μας ιστορία.
   Μέσα από την πολυπραγμοσύνη του I. Σταθάκη αντικατοπτρίζονται τα χαρακτηριστικά που χρωματίζουν ανεξίτηλα τις διάφορες φάσεις της ιστορίας της χώρας μας, από τον μεσοπόλεμο μέχρι και τις πρόσφατες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της δεκαετίας του 1970.
    Σε μια προσπάθεια πραγματολογικής ανάλυσης συνδυασμένη με θεωρητική κατάρτιση, το αρχείο Σταθάκη αποτελεί αξιόλογη πηγή για την επιστημονική προσέγγιση σημαντικών συνισταμένων της ελληνικής κοινωνίας.
    Τέτοιες πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας στο αρχείο Σταθάκη είναι ιδιαίτερα αισθητές όπως "η πολιτικοδιοικητική λειτουργία του ελληνικού κράτους συγκεντρωμένη στην Αθήνα. O διογκωμένος μηχανισμός μη παραγωγικών υπηρεσιών με έντονο τον τριτογενή χαρακτήρα κυριαρχούμενος από μικροαστικές αντιπαραγωγικές δραστηριότητες, ο οικονομικός και κοινωνικός ρόλος των οικογενειών του πολιτικού κατεστημένου που συγκροτούν τον πυρήνα της άρχουσας τάξης, που με την ισχύ τους κυριαρχούν στις ευκαιρίες στο οικονομικό και κοινωνικό πεδίο και διατηρούν την ισχύ τους μέσα από τις κατεστημένες πολιτικές λειτουργίες, η "τάξη των πολιτικών" και το σύστημα της "πελατειακής αντιπροσώπευσης" και τέλος η δύναμη των ντόπιων παραγόντων με το κύρος που απέκτησαν με τη θεσμοποίησή τους ως τοπικοί εκπρόσωποι στις κρατικές αρχές.
    Τα φαινόμενα αυτά της ελληνικής κοινωνίας έγιναν τα τελευταία χρόνια αντικείμενο μελέτης από ιστορικούς, κοινωνιολόγους και πολιτικούς.

Βάσει του περιεχομένου και του είδους των εγγράφων, το αρχείο Σταθάκη το κατατάσσουμε σε τρεις βασικές κατηγορίες:  

1. Αλληλογραφία
2. Πολιτικά κείμενα 
3. Δημοσιονομικά έγγραφα

    Η πρώτη κατηγορία, δηλαδή, η αλληλογραφία, αφορά κυρίως εισερχόμενες επιστολές, οι οποίες ξεπερνούν τις 1500 και αναφέρονται στα χρόνια 1920-1981.

Κατά το περιεχόμενό της, την αλληλογραφία την κατατάσσουμε ως εξής:
   Στις επιστολές που αφορούν στο οικογενειακό, στο συγγενικό, στο φιλικό, αλλά και στο περιβάλλον των συμπατριωτών από Τρίκαλα και Καλαμπάκα. Οι οικογενειακές επιστολές είναι κυρίως επιστολές της συζύγου από Τρίκαλα, το πρώτο διάστημα μετά τον αρραβώνα 1921-1922, που δείχνουν την αγωνία με την οποία η μέλλουσα σύζυγος περιμένει την ευτυχισμένη στιγμή, που θα βρεθεί κοντά στον αγαπημένο της μνηστήρα, αλλά και τις σχέσεις της μνηστής προς τους γονείς και το οικογενειακό περιβάλλον του μνηστήρα της.
    Οι επιστολές συγγενών, φίλων και συμπατριωτών από Τρίκαλα και Καλαμπάκα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί μέσα από αυτές παρακολουθεί κανείς τη δύναμη των τοπικών παραγόντων, που ασκούν πάντα το ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στην επαρχία και την κεντρική εξουσία.
   Οι επιστολές από συγγενείς, φίλους και συμπατριώτες από Τρίκαλα και Καλαμπάκα έχουν κυριολεκτικά ρουσφετολογικό χαρακτήρα. Ζητούν από τον I. Σταθάκη διάφορες εξυπηρετήσεις, τη μεσολάβησή του σε διάφορες υποθέσεις που αφορούν διορισμούς στο δημόσιο, μεταθέσεις, προαγωγές, τραπεζικά δάνεια και μια σειρά άλλες διευκολύνσεις που μόνο ο "Κούλης", κατά τους ενδιαφερόμενους, είναι ικανός να επιτύχει.

    Οι επιστολές αυτού του είδους δείχνουν:
    — τη δύναμη των ντόπιων παραγόντων, η οποία διαιωνίζεται μέσα από τις κατεστημένες πολιτικές λειτουργίες και από την άλλη πλευρά, την εξάρτηση του απλού κόσμου από πρόσωπα που αναρριχήθηκαν σε αξιώματα εθνικής ή τοπικής κλίμακας. Η παράθεση μερικώς αποσπασμάτων από παρόμοιες επιστολές αρκούν για να μας παρουσιάσουν αυτήν την πλευρά των πελατειακών σχέσεων που χαρακτηρίζουν και σήμερα την κοινωνία μας.
    Σε επιστολή του ο I. Γκούτρας από την Καλαμπάκα ζητάει την πα­ρέμβαση του Σταθάκη στο Υπουργείο Παιδείας για τη μετάθεση του γιού του, ο οποίος είναι Δημοδιδάσκαλος Τρικοκκιάς Γρεβενών στην Καλαμπάκα.

          Ελπίζω εις εσάς λόγω των μεγάλων σας πατριωτικών αισθημάτων, ως και των ευγενικών τοιούτων, τα οποία δεικνύετε οσάκις σας χρειάζομαι....

     Σε άλλη επιστολή, ο καθηγητής του Γυμνασίου Καλαμπάκα,ς Ζαχαρίας Ζαχαριάδης, στις 9 Σεπτεμβρίου του 1941, ζητάει την προαγωγή του σε Γυμνασιάρχη:

      Λαμβάνω το φιλικών θάρρος δια της παρούσης να σε παρακαλέσω, όπως με βοηθήσεις εις την προσπάθειάν μου προς επιτυχίαν προαγωγής μου εις Γνμνασιάρχην. Ελπίζω ότι ο κ. Υπουργός των Οικονομικών, εξακολουθεί να είναι προσωπικός σου φίλος και πιστεύω ότι θα θελήσεις να τον παρακαλέσεις να ζητήσει την προαγωγήν μου.

      Ο Λουκάς Κύρκος ζητάει το διορισμό της αδελφής του Μαρίας σε μια θέση στην εφορία:

      Ελπίζω ότι η γνωριμία σας με τον κ Υπουργό μπορεί να αποδώσει ένα καλό αποτέλεσμα, όταν σεις φροντίσετε, όπως νομίζετε καλύτερα.
Προς αποφυγήν συγχύσεως σημειώνω ότι δεν έχει καμιά σχέση με τον άλλοτε υπουργό Κύρκο, αλλά πρόκειται περί απλής συνεπωνυμίας.

    Το περιεχόμενο των επιστολών αυτού του είδους ποικίλλει, πολλοί ευχαριστούν για κάποια εξυπηρέτηση, άλλοι ζητούν την παρέμβαση για καλό βαθμό στις εξετάσεις, τη βαθμολογική προαγωγή σε διάφορες υπηρεσίες, την πρόσληψη των παιδιών τους στις δημόσιες υπηρεσίες, την εξασφάλιση τραπεζικών δανείων, τη ρύθμιση στρατιωτικών υποθέσεων, προτάσεις στους Αβέρωφ, Θεμελή και Καρδαμάκη για αποστολή στις υπηρεσίες του ΝΑΤΟ και μια σειρά άλλες εξυπηρετήσεις.

Πολύ αξιόλογο είναι το άλλο μέρος των επιστολών, κυρίως επαγγελματικού περιεχομένου. Είναι επιστολές δικηγόρων και πελατών. Στο σύνολό τους παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί δείχνουν το σύστημα των πελατειακών σχέσεων, το οποίο δεσπόζει στην Ελληνική κοινωνία μαζί με άλλες πλευρές της κοινωνικής ζωής, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και μεταπολεμικά.

       Από τις επιστολές αυτές φαίνεται ότι ο I. Σταθάκης από το 1946 μέχρι το 1977 αλληλογραφούσε με δεκάδες δικηγόρους κυρίως των Αθηνών, της Θεσσαλονίκης, των Τρικάλων αλλά και άλλων πόλεων της χώρας και οι υποθέσεις που τον απασχολούσαν επαγγελματικά ποικίλλουν. Όμως πιο τακτική συνεργασία για πάρα πολλές σοβαρές υποθέσεις είχε με τους δικηγόρους των Αθηνών Ανδρέα Διον. Παπαχρηστόπουλο, (52 επιστολές 1926-1931), τον Πολύβιο Στεφανόπουλο (17 επιστολές 1938-1940) και με τον δικηγόρο Τρικάλων Σπύρο Κ. Αλεξιάδη (19 επιστολές 1936-1942).
      Μέσα από το σύνολο των επιστολών παρακολουθεί κανείς την άνεση στο χειρισμό σοβαρών υποθέσεων, όπως παρεμβάσεις στις δημόσιες υπηρεσίες, εξυπηρετήσεις μεγάλων συμφερόντων, τροποποιήσεις νόμων, την αναθεώρηση του σχεδίου πόλεως της Θεσσαλονίκης, τη διαχείριση των ανταλλάξιμων κτημάτων με την ανταλλαγή πληθυσμών, την αναγκαστική απαλλοτρίωση της πυρίκαυστης ζώνης Θεσσαλονίκης θέματα ξένων υπηκόων, εταιρειών, φορολογικών παραβάσεων, λαθρεμπορίας, ναυαγίων και σειρά άλλων υποθέσεων.

     Οι εισερχόμενες επιστολές από τον δικηγόρο Αθηνών Ανδρέα Παπαχρηστόπουλο έχουν ως αντικείμενο υποθέσεις που αφορούν σε περιουσιακά στοιχεία, κυρίως οικόπεδα, δασικές εκτάσεις, κτήματα, υποθέσεις που σχετίζονται με τα προβλήματα της πυρίκαυστης ζώνης της Θεσσαλονίκης, τα ανταλλάξιμα κτήματα και περιουσίες αλλοδαπών. Ο Α. Παπαχρηστόπουλος είναι ο μεσάζων στην Κεντρική Εξουσία. Κατά τον χειρισμό των υποθέσεων παρατηρούνται πολλές εξυπηρετήσεις ιδιοτελών συμφερόντων. Παρακολουθεί κανείς την κακή διαχείριση των δημοσίων εκτάσεων, αλλά και αυθαιρεσίες σε βάρος ιδιοκτησιών απλών ανθρώπων.

      Υπόθεσις Αελιών. Ανεκίνησα από χθες το ζήτημα και σήμερον υπέβαλον εις το Υπουργείον την εσώκλειστον εν αντιγράφω αίτησιν. Δεν δύναμαι μετά βεβαιότητος να ειπώ τίποτε, ειμή μόνον ότι ενεργώ κατά τον καλλίτερον τρόπον.
Εις τα ενεργείας μου προέβην, έχων υπ όψει μου την από 30 Μαΐου ε. ε. επιστολήν Σου, δι ης μοι γνωρίζεις ότι ο Πελάτης Σου είναι διατεθειμένος να καταβάλη πεντακόσιας λίρας Αγγλίας. Σε παρακαλώ να φροντίσης να εξασφαλίσης το ποσόν αυτό καθ ον Συ νομίζεις ασφαλέστερον τρόπον, και να μου γράψης.

       Με τον Νόμο 2633/21 "περί διαθέσεως των εντός του νέου σχεδίου της καείσης εκτάσεως Θεσσαλονίκης περιλαμβανομένων ακινήτων", τη γνωμοδότηση της αρμόδιας υπηρεσίας και του Υπουργού Συγκοινωνιών, το οικόπεδο του Μ. Αελιών αποδίδονταν στον ιδιοκτήτη. 'Ομως ο Γενικός Διοικητής Θεσσαλονίκης ενέταξε το οικόπεδο στα εκποιηθέντα οικόπεδα του Γ' Τομέα με πλειστηριασμό στον οποίο πλειοδότησε ο Αελιών. Όμως ο Γενικός Διοικητής Θεσσαλονίκης και η Επιτροπή Σχεδίου Πόλεως Θεσσαλονίκης, αρνούνταν να παραδώσουν το οικόπεδο.
        Η εξέλιξη της υπόθεσης παρουσιάζει ενδιαφέρον:

     Ευρήκα κατάλληλον ευκαιρίαν να τελειώσω την υπόθεσιν αυτών, θέλω όμως να είναι βέβαιος δια την εξασφάλισιν αμοιβής μου δια να μην μείνω εκτεθειμένος.
       Το αποτέλεσμα:

    ... ένεκα της βραδύτητος της απαντήσεως Σου η ευκαιρία παρήλθε. Είχα τακτοποιήσει τα ζητήματα όλα και ανέμενα την απάντησίν Σου... δια να δώσω το σύνθημα και υπογραφή η σχετική απόφασις, ήτις ήτο έτοιμη.
Δυστυχώς μετά τας εκλογάς τα πράγματα μετεβλήθησαν κατά πολύ και ήδη, χωρίς να είμαι απελπισμένος, δεν δύναμαι να έχω δια την έκβασιν της υποθέσεως την βεβαιότητα ην είχον προ των εκλογών, όταν Σου έγραφα και ετηλεγράφησα σχετικώς.

     Τα απαλλοτριωθέντα γήπεδα κυριαρχούν στην αλληλογραφία:

    Αναμένω ειδήσεις Σου επί της υποθέσεως Μοδιάνο και του Τούρκου. Η υπόθεσις Μοδιάνο επείγει λίαν. Μήπως είναι δυνατόν να εύρωμεν και κανέναν άλλον Ιταλόν, Άγγλον ή Γάλλον υπήκοον ιδιοκτήτην τσιφλικιών να μας αναθέση την υπόθεσίν του;
Τα ζητήματα Μοδιάνο και των εις χρυσόν υποχρεώσεων παρακολουθώ, αναμένω δε την αίτησιν πωλήσεως δια τα κτήματα του Τούρκου.

Σχετικά με τα Γήπεδα Παλαιού Φαλήρου το 1931:

         Πράγματι και εγώ ευρίσκω ενδιαφέρουσαν την υπόθεσιν και προ­σπαθώ να εύρω εις το Υποθηκοφυλάκειον τους τίτλους, ότε θα Σου γράψω.
Δια την υπόθεσιν του δάσους θα ηδυνάμην να ενδιαφερθώ αν, ως γράφεις, έχεις εξασφαλισμένον φερέγγυον αγοραστήν με τιμήν πωλήσεως ανωτέραν εκείνης της αγοράς. Εν άλλαις λέξεσι αν πρόκειται να δώσομεν με το ένα χέρι και να πάρωμεν με το άλλο, θα ηδυνάμην να ενδιαφερθώ. Είμαι τρομοκρατημένος διότι βλέπω τι τραβούν οι μεγάλοι ιδιόκτητοι με τας απαλλοτριώσεις και επιτάξεις και δεν θέλω να μπλέξω.
Πάντως μια τοιαύτη υπόθεσις δεν είναι δυνατόν να συζητηθή δι αλληλογραφίας.

      Πολλές υποθέσεις προωθούνται στη Βουλή υπό μορφήν νομοσχεδίων, που περνούν ομαλά και γρήγορα:

    Αναμένω την επανάληψιν των εργασιών της Βουλής και τότε θα επικοινωνήσω μαζί Σου δια να ίδωμεν τι μπορεί να γίνη.
  Το Νομοσχέδιον έχει παραπεμφθή εις την επί των Οικονομικών Κοινοβ(ουλευτικήν) Επιτροπήν και ωρίσθη Εισηγητής ο Βουλευτής Πατρών κ. Μάρκου, ο οποίος όμως ασθενών δεν ευρίσκεται ενταύθα, ούτε έκαμε ακόμη εισήγησιν. Παρακολουθώ και εγώ και θα Σου γράψω να έλθης όταν είναι καιρός.
     Επαναλαμβανόμενων των εργασιών της Βουλής νομίζω ότι πρέπει να ευρίσκεσαι ενταύθα δια την γνωστήν υπόθεσιν, δέον όμως να έχης υπ όψει Σου ότι θα παραστεί ίσως ανάγκη να μείνης αρκετάς ημέρας, ώστε να λάβης τα μέτρα Σου.
       Είδα τον φίλον Σου προχθές και του εζήτησα εκ μέρους Σου πληροφορίας δια την υπόθεσιν αυτήν, προσθείς ότι μου γράφεις ότι θέλεις να έλθης εδώ επί τούτω και με απήντησεν επιλέξει "Είναι περιττόν να έλθει διότι αυτό θα τελείωση". Παρά την δήλωσιν αυτήν του φίλου Σου εγώ Σου λέγω ότι προς το παρόν το ζήτημα είναι εκκρεμές και δεν αποκλείεται να τελείωση, αλλά δεν αποκλείεται να εξακολούθηση εκκρεμούν επί πολύ ακόμη.
       Το Νομοσχέδιον εισήχθη την παρελθούσαν Παρασκευήν εις την Επιτροπήν με Εισηγητήν όχι τον κ. Βαλαχάν και ενεκρίθη, ενεγράφη δε και εις την σημερινήν ημερησίαν διάταξιν της Βουλής. Νομίζω ότι θα περάση ομαλώς από την Βουλήν και γρήγορα, αν όμως συνάντηση δυσχέρειας θα Σε ειδοποιήσω να έλθης.

      Στις επιστολές άνω των τριών δεκάδων δικηγόρων, αλλά και ενδιαφερομένων προσώπων που βρίσκουμε στους φακέλους 7-12 του αρχείου Σταθάκη, κυριαρχούν τα ζητήματα που σχετίζονται με την αναγκαστική απαλλοτρίωση για την εγκατάσταση των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και της πυρίκαυστης ζώνης της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, τα ανταλλάξιμα κτήματα, με την αποζημίωση και την αναγνώριση των δικαιούχων, με τα θέματα οικοπέδων και με το νέο σχέδιο πόλεως στη δεκαετία του '50, καθώς και με μια σειρά άλλα ζητήματα πολύ χρήσιμα για την κατανόηση της λειτουργίας των θεσμών, αλλά και τις λύσεις που δόθηκαν στα πιο πάνω σοβαρά προβλήματα.
        Η δεκαετία του ’50 φαίνεται από τις επιστολές ότι είναι γεμάτη από κομπίνες οικοπεδοφάγων. Η παράθεση μερικών αποσπασμάτων από τέτοιες επιστολές που αφορούν κάποια οικόπεδα στο Ψυχικό, 50 στρέμματα απέναντι από το Στρατόπεδο Νταλίπη στη Θεσσαλονίκη και κοντά στο Καυτατζόγλειο.
         Είναι περιττόν το να σον ειπώ πόσον βαθειά σνναισθανόμεθα η Ρωξάνη και εγώ, ότι αν υπάρχουν ελπίδες ικανοποιητικής λύσεως των υποθέσεων αυτών, ύστερα από τις υπογραφές που ελήφθησαν με τον γνωστόν απατηλόν τρόπον, τούτο οφείλεται εξ ολοκλήρου στο θερμότατο ενδιαφέρον σου και την γνωστή και έμπειρη ικανότητα σου. Δεν είναι κομπλιμέντα αυτά, αλλά ειλικρινής και αυθόρμητος ομολογία της κρίσης διαχειρίσεως όλων των υποθέσεων.
       Ενδιαφέρον παρουσιάζει η υπόθεση 50 στρεμμάτων έναντι του Στρατοπέδου Νταλίπη Θεσσαλονίκης:

       Τα νέα του οικοπέδου είναι τα εξής:
      Εξεδόθη η νέα Δ/γή, αντίγραφαν της σας στέλλω στην πίσω σελίδα, δια της οποίας δεν δίδεται το οικόπεδον στην Παιδούπολι.
     Μεθαύριο θα ξαναπάω στο Γ. Ε.Σ. και θα πάρω στοιχεία για μια αίτηση που πρέπει να κάνουμε ούτως ώστε να δοθή λύσις από το Γ.Ε.Σ, η οποία φυσικά θα είναι η απόδοσις του σε μας.
Ρωτήστε τον κ. Σταθάκη, γιατί νομίζω ότι και χωρίς καμμία συζήτηση, μπορούμε όπως έχουν τα πράγματα να το καταλάβουμε και να αρχίσουμε την δουλειά αμέσως.
Βέβαια αυτό είναι λίγο παράνομο δεν ξέρω όμως κατά πόσον είναι και αδύνατον.
Την Παρασκευή το βράδυ θα ξαναπεράσω από το ΓΕΣ και θα σας στείλω πιο εκτενείς πληροφορίες.
Η δίκη του άλλου οικοπέδου προσδιορίσθη δια τας 2 Ιουνίου.
Αυτά είναι τα νέα, φυσικά ευχάριστα αφού γλυτώσαμε την παραχώρησιν στην Παιδούπολι.

      Ιδιαίτερη ιστορική αξία έχει η πολιτική επιστολογραφία του I. Σταθάκη. Πρόκειται για έναν αρκετά μεγάλο αριθμό επιστολών που χρονολογούνται από τις αρχές της δεκαετίας του '30 μέχρι τις αρχές του '80. Απ’ ό,τι φαίνεται από την αλληλογραφία, ο I. Σταθάκης είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις ανθρώπου, που αλληλογραφεί σχεδόν με όλη την πολιτική ηγεσία του τόπου για μια μακρά περίοδο πέντε δεκαετιών με συγκλονιστικά γεγονότα και σημαντικές αλλαγές από την εποχή του Ελευθερίου Βενιζέλου μέχρι τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Η παράθεση των ονομάτων αρκεί για να αντιληφθούμε τη σημασία της αλληλογραφίας αυτής:
    Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Γεώργιος Καφαντάρης, Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, Γεώργιος Παπανδρέου, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Αλέξανδρος Παπάγος, Παναγιώτης Πιπινέλης, Σπύρος Μαρκεζίνης, Σοφοκλής Βενιζέλος, Ευάγγελος Αβέρωφ, Γεώργιος Μαύρος, Γεώργιος Ράλλης, Ηλίας Τσιριμώκος, Ανδρέας Δεμερτζής, Θεόδωρος Τουρκοβασίλης, Στέφανος Στεφανόπουλος, Δημήτρης Μακρής, Πέτρος Γαρουφαλιάς, Δημήτρης και Σωτήρης Χατζηγάκης, Παύλος Βαρδινογιάννης, Ευάγγελος Βολουδάκης, Αλέξανδρος Βαμβέτσος, Αχιλλέας Εξάρχου, Δημήτρης Ζησόπουλος, Νικόλαος Έξαρχος, Γεωργός Αβτζής, Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου. Αλληλογραφεί επίσης με τον πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας Σπύρο Κυπριανού, με τους χουντικούς Γεώργιο Παπαδόπουλο και Γεώργιο Γεωργαλά, με τον στρατηγό Γεώργιο Γρίβα και με πολλούς άλλους βουλευτές, πολιτευτές και παράγοντες της πολιτικής, οικονομικής και στρατιωτικής ζωής της χώρας μας.
      Η ιστορική αξία των επιστολών αυτών συνίσταται στο γεγονός ότι μέσα από αυτές παρακολουθεί κανείς το έντονο πολιτικό παρασκήνιο, τις πολιτικές ίντριγκες, απόψεις και κρίσεις για τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις, για θέματα που ανάγονται στη σφαίρα της πολιτικής, κρίσεις για την πολιτική ηγεσία, την πολιτική συμπεριφορά και τη νοοτροπία των πολιτικών, το επίπεδο του πολιτικού κόσμου, γνώμες για τα πολιτικά κόμματα και τους οικονομικούς πόρους τους, προσπάθειες οργάνωσης πραξικοπηματικών κινημάτων και πολλά άλλα ζητήματα τα οποία σπάνια συναντά κανείς στην “επίσημη” ιστοριογραφία.
      Ο μεγαλύτερος αριθμός των επιστολών αυτού του είδους χρονολογείται μετά το 1945, με ιδιαίτερη πυκνότητα την περίοδο του 1965, αλλά και την περίοδο της μεταπολίτευσης 1974-1981. Ο αριθμός των επιστολών ξεπερνάει τις 250 συν 690 ευχετήριες κάρτες και καρτ-βιζίτ στις οποίες βρίσκουμε αξιόλογες σημειώσεις με διάφορες κρίσεις.
     Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιστολές του I. Σταθάκη προς τους αρχηγούς των κομμάτων του Ελληνικού Συναγερμού, των Φιλελευθέρων και του Κόμματος των Προοδευτικών. Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου Μακεδονίας-Θράκης του τελευταίου, ήταν ο Σταθάκης.
     Χαρακτηρίζοντας το συντονιστικό συμβούλιο του Συναγερμού Θεσσαλονίκης, όλους τους θεωρεί ακατάλληλους, εκτός του ιατρού Παπαλεωνίδα. Σε ό,τι αφορά το ιστορικό κόμμα των Φιλελευθέρων, παρατηρεί ότι ο Σ. Βενιζέλος, δεν πρόσεξε τη Θεσσαλονίκη και ότι το εμπιστεύθηκε σε ανάξια χέρια, που το πρόδωσαν και δεν χρησιμοποίησε τον ικανότερο άνθρωπο: τον I. Σταθάκη.
      Ο I. Σταθάκης ήταν επικεφαλής της κίνησης του στρατηγού Γρίβα-Διγενή τον Οκτώβρη του 1960. Στην κίνηση αναφέρονται και οι εφημερίδες "Μακεδονία", "Βήμα" και "Νέα".

     Στο "Πρακτικόν της λαϊκής συνελεύσεως" στο οποίο υπογράφουν 135 Θεσσαλονικείς, υποδεικνύεται Επιτροπή της λεγομένης "Κίνησης Εθνικής Αναδημιουργίας" από τους: 

1.  Ιωάννη Σταθάκη, πρώην βουλευτή
2.  Ιωάννη Δημάδη, δικηγόρο 
3.  Διονύσιο Μακρή, έμπορο 
4.  Γ. Γεωργανιά, Εθνικό αγωνιστή 
5.  Βασ. Χαραλαμπίδη, δικηγόρο

    Οι υπογράφοντες το "Πρακτικόν της Λαϊκής συνελεύσεως" ήταν άτομα δυσαρεστημένα από την επίσημη αρχή:

    Λαμβάνοντας υπ όψει την γενομένην, προσφάτως εν Λαρίσση επίσημον εξαγγελίαν του Στρατηγού Γρίβα Διγενή ότι έρχεται ως ανακαινιστής δια την δημιονργίαν ενός Κράτους δικαίου και στοργικού δι όλους τους Έλληνας. Κράτους δε με Εθνικήν αξιοπρέπειαν ανταποκρινόμενου εις την σημερινήν Εθνικήν και κοινωνικήν αποστολήν του και ότι δια του κινήματος του Εθνικής αναδημιουργίας θα δοθή εις την χώραν ικανή και ισχυρά Κυβέρνησις, ήτις θα επιτρέψει και την ανάδειξιν νέων πολιτικών ανδρών, τους οποίους είναι πανομολογούμενον ότι χρειάζεται η χώρα.

      Οι επιστολές του Ι. Σταθάκη προς τον στρατηγό Γ. Γρίβα και μια επιστολή του Στεριανόπουλου (;) από την εβδομαδιαία εφημερίδα "ΔΥΝΑΜΙΣ" δίνουν πλήρη εικόνα της εξέλιξης της κίνησης του στρατηγού.
    Οι επιστολές της δεκαετίας ‘60 προς Γ. Παπανδρέου, Σ. Βενιζέλο, Η. Τσιριμώκο, Π Γαρουφαλία, Στ. Στεφανόπουλο και άλλους πολιτικούς, σχετίζονται με τον ανένδοτο και τη διάσπαση του 1965. Επιστολή του Ζησόπουλου Δημ Κ. στις 9-12-1982 ρίχνει αρκετό φως στις πολιτικές εξελίξεις της περιόδου αυτής:
        Σου στέλνω εσωκλείστως ένα πρόσφατον δημοσίευμα, το οποίον θέλω να σου το διαβάσουν διότι είμαι βέβαιος ότι θα κίνηση το ενδιαφέρον σου.
    Αφορά την Κοτοπούλη και τον Ίωνα Δραγούμη. Εις την Ακρόπολιν, τας ημέρας αυτάς δημοσιεύονται δηλώσεις διαφόρων πολυτευομένων σχετικά με τας σχέσεις πατρός με υιόν Παπανδρέου. Μεταξύ αυτών και ο Μητσοτάκης, κοπτόμενος ότι δεν είναι αυτός διασπαστής του Κέντρου αλλά ο Ανδρέας... Πολύ θα ήθελα να του θύμιζα τον διάλογον εμού, αυτού και του μακαρίτου Κόκκα, εις τα γραφεία της Ελευθερίας, που δεν ξέρω αν σου το έχω διηγηθή. Με πρώτην ευκαιρίαν που θα ιδωθούμε θα σου το αναφέρω.. .

      Οι επιστολές που ανάγονται χρονολογικά στη χουντική επταετία και στην μεταπολίτευση 1974-81 αποτελούν αδιάψευστες μαρτυρίες για τις πολιτικές εξελίξεις του τόπου μας. Μας δίνουν πολλές μαρτυρίες για τις σχέσεις πολιτικών με τη Χούντα, για το παρασκήνιο της διαδοχής του Κ. Καραμανλή στη Ν.Δ., για την ένταξη μας στην ΕΟΚ, για τα οικονομικά των κομμάτων κ.ά
      Σε επιστολή του προς τον δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλο ο I. Σταθάκης συγκρίνει το δικτάτορα με τον Ελ. Βενιζέλο.

       Ο Βενιζέλος όμως είχεν εύρει δημιουργημένην την Επανάστασιν του 1909 και την αξιοποίησεν, ενώ Υμείς επικαίρως την εδημιουργήσατε ο ίδιος και την καθοδηγείτε συνετώτατα προς πλήρη αναγέννησιν.

     Αλλά και επιστολή με την ένδειξη "αντίγραφον απόρρητον αποκλείεται η δημοσίευσις" του Ευ. Αβέρωφ-Τοσίτσα προς τον δικτάτορα και επιστολές άλλων πολιτικών προς τον Σταθάκη περιέχουν κρίσεις και απόψεις για την κρίσιμη αυτή περίοδο αλλά και για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και τη μεταπολίτευση της δεκαετίας του 70:

     Στο πρώτο σου γράμμα με το άρθρο δεν απάντησα, διότι όταν ήλθες στας Αθήνας εγώ ήμουν εις Ιωάννινα και όταν γύρισα και το βρήκα δεν ήτο επίκαιρον, διότι είχον αρχίσει τα γεγονότα. Είχε λάβει και ο Ζησόπουλος ως μου είπεν προχθές που τον συνάντησα. Πάντως ευρίσκετο στην οδόν που πήραν τα πολιτικά πράγματα έστω και με κάποιον απόκλισιν.
     Οι δύο τέως πρόεδροι, ως ορθώς γράφεις, έβλαψαν και τον τόπον και τον εαυτόν των, διότι τους έχουν πάρει αέρα τα μυαλά των και ήδη ελπίζω να μην έχομεν τας συνεπείας των επιδιώξεων των που εματαιώθησαν ευτυχώς υπό των ενόπλων δυνάμεων.
     Γράφεις ότι μετά από αυτό θα έχομεν ομαλότητα και αγαθή Κοινοβουλευτικήν Δημοκρατίαν και συντόμως Κυβέρνησιν Καραμανλή -Αβέρωφ. Το εύχεσαι και το ελπίζεις.
     Αγαπητέ μου κ. Ιωάννη μακάρι να γίνη αυτό και να απολαύσωμεν ομαλότητα και ησυχίαν και δη με Κυβέρνηση Καραμανλή και Αβέρωφ.
Το θέμα της διαδοχής του Κ. Καραμανλή στην αρχηγία της Νέας Δημοκρατίας που αρχίζει από το 1976, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και οι απόψεις διαφέρουν:
    Τώρα Σου γράφω για να Σου πω πρώτον ότι άλλον από τον Αβέρωφ δεν βλέπω καταλληλότερον για την διαδοχή του Καραμανλή, πολύ φοβάμαι όμως ότι θα υποσκελισθή.
     Σκέφθηκα λοιπόν να Σου γράψω να συστήσεις στον κ. Αβέρωφ να αποφεύγη να λιβανίζει τον Καραμανλή στους λόγους του. Ο Καραμανλής φοβάται τους ισχυρούς και ο ισχυρός δεν κολακεύει. Η κολακεία είναι δείγμα αδυναμίας και ομολογία κατωτερότητος έναντι του κολακευομένου.
    Λοιπόν, Συ ο ακούραστος και ο οποίος είχες την εκτίμησιν όλων δηλ. Βενιζέλου πατρός και υιού, Καφαντάρη, Παπάγου, Μιχαλακοπούλου, Βαμβέτσου, Μαρκεζίνη και Παπαναστασίου και στο τέλος πάντα έμενες έξω και ποτέ μέσα πρέπει να συνέχισης το συμβουλευτικόν και παρασκηνιακόν έργον Σου.

      Από επιστολή του Ευ. Αβέρωφ προς τον I. Σταθάκη στις 21-5-1979 βλέπουμε και τις σκέψεις του Ευ. Αβέρωφ για τον Κων/νο Καραμανλή.
   Διάβασα και το αντίγραφο του γράμματος σου προς τον Καραμανλήν, το γλαφυρών και γεμάτο σοφία.
    Σε ευχαριστώ για τη γνώμη που έχεις για μένα αλλά πρέπει σχετικώς να σου πω δυο πράγματα:
   Πρώτον ότι ο Καραμανλής ευτυχώς υγιαίνει, ότι έχει ακόμη μεγάλην αποστολήν και συνεπώς δεν τίθεται ζήτημα διαδοχής.
    Δεύτερον ότι υπάρχουν και άλλοι εξ ίσου καλοί ή και καλλίτεροι για να τον διαδεχθούν, όταν έρθη η ώρα.
    Σε ευχαριστώ πάντως που εσύ προτιμάς εμένα (φυσικόν αφού είσαι εξάδελφος της αλησμόνητου μητέρας μου...) αλλά προτιμώ να μην το διαλαλείς.
   Αλλά και το πρόβλημα της ένταξης της χώρας μας στην ΕΟΚ παρουσιάζει ενδιαφέρον. Το παρακάτω απόσπασμα από επιστολή είναι χαρακτηριστικό της πολιτικής σκέψης μεγάλης μερίδας Ελλήνων πολιτικών:
   Εμελέτησα το άρθρον σου και επί των απόψεων σου θα σημειώσω και εγώ μερικός ιδέας μου:
    Ελπίζω ότι η ένταξις μας εις την Ε.Ο.Κ. αν μη τι άλλο, θα φέρει τον Ελληνικόν Λαόν ενώπιον μεθοδικής και υπευθύνου θέσεως (εις την οποία δεν είναι συνηθισμένος), ώστε με την πάροδον του χρόνου εάν δεν συμμορφωθή σαν το (φουσκωμένο παιδί) θα εκπαραθυρωθή από την Ε.Ο.Κ., σαν τον αμελή μαθητή που αποβάλλεται από το Σχολείον του και του μένει μέλλον η τεμπελιά και η πε/να.. .

     Στις επιστολές προς τον I. Σταθάκη βρίσκουμε και πληροφορίες για τη χρηματοδότηση των κομμάτων κατά την προεκλογική κάθε φορά περίοδο, αλλά και γενικότερα.

      Εκείνο επίσης που θα παίξει ρόλον εις τας εν όψει βουλευτικός εκλογάς (δια τας οποίας παρά τας διαψεύσεις αμφότεροι, Ν.Δ και ΠΑΣΟΚ φαίνεται ότι συμφωνούν, πέραν της αυξήσεως των υποψηφιοτήτων δια την πατρίδα τους εκατέρωθεν και την απίσχνανσιν των μικρότερων κομμάτων, είναι και τα οικονομικά πυρομαχικά τα οποία αμφότεροι διαθέτουν άφθονα.

       Συναφής με την πολιτική επιστολογραφία του αρχείου I. Σταθάκη είναι και η δεύτερη κατηγορία εγγράφων η οποία αποτελείται από ευάριθμα πολιτικά κείμενα.
     Στα πολιτικά κείμενα ανήκουν διάφορα υπομνήματα, εισηγήσεις και προτάσεις προς τους αρχηγούς κομμάτων διαφόρων εποχών, από τη δεκαετία του '30 μέχρι τη δεκαετία του '70, των Φιλελευθέρων, του Λαϊκού, των Προοδευτικών, του Συναγερμού, της ΕΡΕ και της Χούντας.

    Χειρόγραφα και δακτυλογραφημένα σχέδια καταστατικών και προγραμμάτων πολιτικών κομμάτων και οργανώσεων, τα οποία κάνουν λόγο για τον εκσυγχρονισμό, τη στελέχωση της επαρχίας με "καλά" και "έντιμα" στελέχη, υποψήφιους βουλευτές κλπ. Προεκλογικό υλικό για τις εκλογές του 1933 και τις εκλογές του Ιανουαρίου του 1936, εκθέσεις του Ελευθ. Σταυρίδη με αντικομμουνιστικές θέσεις και άλλα πολιτικά κείμενα.
    Ο ίδιος κύκλος προβλημάτων που είδαμε εν μέρει στην πολιτική αλληλογραφία, προβάλλει και στα πολιτικά κείμενα.
      Στην τρίτη κατηγορία εγγράφων του αρχείου Σταθάκη, κατά την κατάταξη που αναφέραμε, εντάσσονται τα δημοσιονομικά έγγραφα, τα οποία αποτελούνται από συμβολαιογραφικές πράξεις, αιτήσεις, αγωγές, δικαστικές αποφάσεις, πλειστηριασμούς, κατασχέσεις, υποθέσεις Εταιρειών, εργοστασίων, μεταλλείων, δασικών εκτάσεων, τσιφλικιών, βιομηχανικών και εμπορικών επιχειρήσεων, υποθέσεις δοσιλόγων που καταδικάστηκαν με το νόμο 182/45, "περί πλουτισάντων παρανόμως επί κατοχής", μαρτυρικές καταθέσεις, προκατασκευασμένες ψευδομαρτυρίες και πολλές άλλες.
      Ανάμεσα στο πλήθος των δημοσιονομικών εγγράφων που προκαλούν ζωηρό ενδιαφέρον, ξεχωρίζουν αυτά που αναφέρονται σε μεγάλες υποθέσεις, όπως η αναγκαστική απαλλοτρίωση για την εγκατάσταση των προσφύγων μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, τα ανταλλάξιμα κτήματα των Τούρκων, η απαλλοτρίωση της πυρίκαυστης ζώνης της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917 και πολλά άλλα.
    Στα προβλήματα που προβάλλουν από τις υποθέσεις αυτές, ήταν και ο προσδιορισμός της τιμής αποζημίωσης και η πληρωμή της στους δικαιούχους κατά τα έτη 1925-1928.
    Η αποζημίωση της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης δεν καταβλήθηκε, ούτε με την ευτελή αποζημίωση που προσδιορίστηκε δικαστικά, βάσει των τιμών του 1927. Το 1936, επί κυβερνήσεως Δεμερτζή, είχε κατατεθεί στη Βουλή νομοσχέδιο, με το οποίο αναγνωριζόταν ότι ήταν ηθικά και νομικά απαράδεκτο για το κράτος να μην καταβάλλει τόσα χρόνια, όπως όφειλε, την καθορισθείσα από τα δικαστήρια αποζημίωση και επεβάλλετο η άμεση, κατά το ήμισυ καταβολή σε μετρητά και κατά το ήμισυ σε κρατικά ομόλογα.
     Το νομοσχέδιο δεν πρόλαβε να ψηφισθεί, αλλά το υιοθέτησε η δικτατορία Μεταξά με τον ΑΝ 261/1936 που θέσπισε την πληρωμή με ομόλογα, τα οποία όμως δεν εκδόθηκαν καν. Από τότε το θέμα παρέμεινε εκκρεμές και οι θιγόμενοι ενεπλάκησαν σε ατέλειωτους δικαστικούς αγώνες. Το 1953 το Υπουργείο Οικονομικών όρισε Επιτροπή που θα καθόριζε την αποζημίωση και τους δικαιούχους των αναγκαστικών απαλλοτριώσεων, χωρίς όμως να λυθεί το θέμα.
    Το τμήμα αυτό του αρχείου Σταθάκη μας δίνει πολύ παραστατικά όλη την εικόνα της λειτουργίας της δημοσιονομικής πολιτικής του Νεο­ελληνικού Κράτους.
    Μέσα από τα δημοσιονομικά έγγραφα παρακολουθεί κανείς πως οι νόμοι που ψηφίζονται από το Ελληνικό Κοινοβούλιο παραβιάζονται "νόμιμα", αφού αλλάζουν με συνεχείς τροποποιήσεις και προσθήκες άρθρων και παραγράφων, κάτω από την ισχύ και το μονοπώλιο της κρατικής μηχανής από το συγγενικό και πελατειακό περιβάλλον των πολιτικών και τον έλεγχο, από αυτό το περιβάλλον, των προσοδοφόρων κοινωνικών μηχανισμών, που εξασφάλιζαν τη δυνατότητα τροποποίησης των νόμων και των παρεμβάσεων στις δημόσιες υπηρεσίες για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων συμφερόντων.
     Η αναδρομή στα δημοσιονομικά έγγραφα τεκμηριώνει τις πιο πάνω σκέψεις.
    Από την άποψη αυτή ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα έγγραφα που αφορούν στις άδειες μεταλλείων, τους λιγνίτες της Πτολεμαΐδας, εκχερσώσεις δασών, η εισηγητική έκθεση επί του Σ.Ν περί τροποποιήσεως του νόμου 5886/27 "περί απαγορεύσεως δικαιοπραξιών επί ακινήτων και άλλων παρόμοιων διατάξεων, τίτλων ιδιοκτησίας από το τουρκικό κτηματολόγιο Διοικήσεως Θεσσαλονίκης, εισηγητικές εκθέσεις περί τροπολογίας των συντακτικών πράξεων του 1945 περί δοσιλόγων και πολλά άλλα δημοσιονομικά έγγραφα. Ο I. Σταθάκης διετέλεσε παλαιότερα πληρεξούσιος δικηγόρος της Κτηματικής Ομάδας της πυρίκαυστου ζώνης Θεσσαλονίκης, εκπροσωπώντας το Υπουργείο Συγκοινωνίας, τον Προϊστάμενο Σχεδίου Θεσσαλονίκης και το Δήμο Θεσσαλονίκης, πληρεξούσιος δικηγόρος της Ανωνύμου Κτηματικής και Γεωργικής Εταιρείας και αργότερα νομικός σύμβουλος σε πολλές δημόσιες υπηρεσίες, παίζοντας κάθε φορά καθοριστικό ρόλο στο χειρισμό σημαντικών υποθέσεων.

    Από μια πρώτη προσέγγιση το αρχείο του I. Σταθάκη φαίνεται ότι αποτελεί αξιόλογη πηγή για τη μελέτη σημαντικών πτυχών της σύγχρονης τοπικής και εθνικής ιστορίας των τελευταίων 70 χρόνων. Τεκμηριώνει σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα της Ελληνικής πραγματικότητας.
     Οι αναζητήσεις μας στο αρχείο Σταθάκη έγιναν για να πέσει φως σε πηγές που ήταν νεκρές και να προκληθεί το ενδιαφέρον των ερευνητών για βαθύτερη ιστορική έρευνα.

ΤΙ ΛΕΓΑΝΕ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ ΜΑΣ ΟΙ «ΦΙΛΟΙ» ΜΑΣ «ΣΥΜΜΑΧΟΙ» (Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο)

Αλλά ας δούμε τώρα τι είπαν τα αφεντικά, Άγγλοι και Αμερικανοί, για την πολιτική και οικονομική ολιγαρχία, γι αυτούς τους εγκάθετους που οι ίδιοι επαναφέρανε στην εξουσία μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Τον Αύγουστο του 1946 η Βρετανική Διακομματική Επιτροπή που ήρθε στην Ελλάδα για να εξετάσει την κατάσταση που επικρατούσε διαπίστωνε στην έκθεση της:

“...Παρ' όλο που δεν υπάρχουν τίτλοι ή κοινωνικές διακρίσεις στην Ελλάδα, υπάρχουν πάνω-κάτω 3.000 εξαιρετικά πλούσιες οικογένιες που κυρίως ζούνε μέσα ή γύρω απ' την Αθήνα. Τα μέλη των οικογενειών αυτών, στις οποίες ανήκουν πολλοί από τους πολιτικούς της χώρας, ζούνε σε μεγάλη πολυτέλεια. Έχουν στη διάθεσή τους χρυσές λίρες... και παραμένουν αδιάφοροι στην ακρίβεια της ζωής, και καθώς δεν υπάρχει φόρος εισοδήματος με την έννοια του Βρετανικού φόρου, ζούνε ουσιαστικά αφορολόγητοι. Η πολυτελέστατη φιλοξενία που προσφέρουν οι πλούσιοι αυτοί μαζί με την εμφανή παρουσία ακριβών ειδών στα μαγαζιά των Αθηνών, μπορούν να δώσουν σ' έναν επισκέπτη λαθεμένη εντύπωση της αληθινής οικονομικής καταστάσεως της χώρας. Η κατάσταση αυτή δε, είναι κρίσιμη...”1

Μετά την παράδοση της λαϊκής εξουσίας αμαχητί στους Άγγλους και μετά τη χρεοκοπία τους το 1947, οι Άγγλοι παραχώρησαν τη θέση τους στους Αμερικανούς και στις πιο βάναυσες μεθόδους επέμβασης και ελέγχου, με το σχέδιο Marshall.
Οι Αμερικανοί ήλπιζαν να εμπνεύσουν στους εγκάθετούς τους «τις αρετές της αγγλοσαξονικής επιχείρησης και να προβάλουν τις λαμπρές προοπτικές του μέλλοντος του καπιταλισμού» ενάντια στον «κομμουνιστικό κίνδυνο».
Για το ποιόν λοιπόν της ελληνικής ολιγαρχίας που γδέρνει κυριολεκτικά το λαό μας και σήμερα κάθε φορά με νέα αφεντικά, θα μεταφέρω τους χαρακτηρισμούς που δώσανε στους εγκάθετους αυτοί οι ίδιοι που τους φέρανε στην εξουσία.

Μετά τη χρεοκοπία των Άγγλων, ύστερα από την εισβολή τους το 1944, έφτασε στην Ελλάδα στις 18-01-1947 η πρώτη αμερικανική επιτροπή με επικεφαλής τον Αμερικανό Πόρτερ.

Δεν πέρασαν παρά μόνον έξι μήνες παραμονής του αρχηγού της πρώτης αμερικανικής οικονομικής αποστολής στην Ελλάδα, για να νιώσει την πλήρη απογοήτευση για την πολιτική και οικονομική ηγεσία της χώρας μας. Το Σεπτέμβρη του 1947, στο Collier’s του μήνα Σεπτέμβρη έγραφε:

«Από ό,τι μπόρεσα να διαπιστώσω, η κυβέρνηση δεν είχε ποτέ άλλη πολιτική πρακτική από το να ζητάει συνέχεια ξένη βοήθεια για να διατηρεί την εξουσία της και να διασώζει συνέχεια τα προνόμια μιας μικρής κλίκας εμπόρων και τραπεζιτών, οι οποίοι αποτελούν την αόρατη εξουσία της Ελλάδος…

Αυτή η κλίκα είναι αποφασισμένη να υπερασπίσει με κάθε τρόπο τα οικονομικά της συμφέροντα και δεν ενδιαφέρεται καθόλου για το τι μπορεί να στοιχίσει αυτό στην οικονομία της χώρας. Τα μέλη αυτής της κλίκας επιθυμούν να διατηρήσουν αλώβητο ένα φορολογικό σύστημα που τους ευνοεί μ’ έναν αληθινά σκανδαλώδη τρόπο. Αντιτίθενται στον έλεγχο συναλλάγματος γιατί θα τους εμπόδιζε να εξαγάγουν τα κέρδη τους στις τράπεζες του Καΐρου και της Αργεντινής. Δεν διανοήθηκαν ποτέ να επενδύσουν τα κέρδη τους στη δική τους χώρα για να βοηθήσουν στην αναστήλωση  της εθνικής οικονομίας.

Τα συμφέροντα των εφοπλιστών προστατεύονται επίσης με σκανδαλώδη τρόπο. Η ελληνική εμπορική ναυτιλία ανθεί στην εποχή μας και οι εφοπλιστές κερδίζουν τεράστια ποσά, αλλά το χρεοκοπημένο ελληνικό κράτος δεν αποκομίζει κανένα όφελος απ’ αυτό. Οι μισθοί των ναυτικών επιστρέφουν στην Ελλάδα, αλλά οι εφοπλιστές ασφαλίζουν το μεγαλύτερο μέρος των κερδών τους στις ξένες χώρες.
Κάθε επιχείρηση θα έπρεπε να πληρώνει μια σημαντική προσφορά στο κράτος κάτω από την προστασία του οποίου λειτουργεί. Αυτό ισχύει κατά κύριο λόγο για την περίπτωση των εφοπλιστών που τα μεγαλύτερα κέρδη τους προέρχονται από τα λίμπερτυ που τους παραχώρησε η αμερικανική Ναυτική Αποστολή με την εγγύηση του ελληνικού κράτους.
Οι περισσότεροι από τους τελευταίους αυτούς είναι πολύ ευχαριστημένοι άνθρωποι και μιλάνε πολύ καλά αγγλικά. Είναι πάντοτε πρόθυμοι όταν πρόκειται να εξυπηρετήσουν την αμερικανική αποστολή. Αλλά κάτω από όλη αυτή την πρόσοψη υπάρχει η επιθυμία να χρησιμοποιήσουν την αμερικανική αποστολή για τα δικά τους συμφέροντα. Θυμάμαι ακόμα ένα από τα πιο επίσημα γεύματα ενός από τους σημαντικότερους τραπεζίτες, που μ’ είχε καλέσει στη βίλα του των Αθηνών. Είχε τρεις σερβιτόρους με λιβρέα (ειδική στολή υπηρετών- λακέδων), μια ποικιλία από τα πιο φίνα κρασιά και φαγητά διάφορα, περίφημα γαρνιρισμένα. Κατά τη διάρκεια του γεύματος, ένας από τους αντιπροσώπους της κλίκας που ανέφερα, άρχισε να εξυμνεί τις ομορφιές της ζωής δίπλα στη θάλασσα, καθώς και τις χάρες των αριστοκρατικών σπόρ.
Η αντίθεση ανάμεσα στο γεύμα αυτό και στα παιδιά που πεθαίνουν στους δρόμους της Αθήνας είναι πραγματικά τρομερή…»

Άλλος Αμερικανός, ο Πρέσβης Μακ Βη στην Αθήνα, σε γράμμα του προς τον Cavendish Cannon γράφει στις 14 Οκτωβρίου 1946:

«Την στιγμή αυτή η έλλειψη ηγεσίας είναι οπωσδήποτε η βασικότερη πληγή αυτής της χώρας. Οι παλιοί ηγέτες λόγω έλλειψης άλλων ηγετών, έχουν επανέλθει τώρα στο προσκήνιο και σκέφτονται ακόμα με τη λογική της παλιάς διαμάχης μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών, ενώ τους διαφεύγει εντελώς το νόημα των εξελίξεων που επέφεραν στην Ευρώπη και στον κόσμο ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος και η άνοδος της Ρωσίας. Μικροί άνθρωποι, γερασμένοι άνθρωποι, χωρίς καμιά αίσθηση του ρεαλισμού που απαιτεί η κατάσταση. Με τέτοιους έχουμε να κάνουμε τώρα».

Παρόμοια επιστολή με τα ίδια προβλήματα έστειλε και στον υφυπουργό των εξωτερικών των Η.Π.Α ο δ/ντής του γραφείου Ανατολικών και Αφρικανικών υποθέσεων Λόυ Χέντερσον. Σε υπόμνημά του το 1948 προς τον Υπουργό Μάρσαλ μεταξύ άλλων έγραφε:

«Εκτιμούμε, ότι η Ελλάδα δεν θα μπορέσει να συντηρήσει τις απαιτούμενες στρατιωτικές δυνάμεις μετά την 1η Ιουλίου χωρίς εξωτερική βοήθεια».

Σε επιστολή του οικονομολόγου Βαρβαρέσσου προς τον διοικητή της τράπεζας της Ελλάδας εκθέτει μία έρευνα σχετικά με τις εισαγωγές του 1946:

"Από το ποσό των 150 εκ. δολ. που προορίζονταν για εισαγωγές του έτους 1946 εισήχθηκαν εμπορεύματα αξίας μόνον 58 εκ. δολλαρίων, τα δε υπόλοιπα μεταφέρθηκαν στο εξωτερικό «υπό μορφήν ψευδών προσφορών και βεβαρυμένων τιμολογίων»."

Οι Αμερικανοί αξιωματούχοι είχαν συμπεράνει ότι στην Ελλάδα έλειπε η κατάλληλη εθνική ηγεσία και πως η χώρα βρισκόταν  στο έλεος μικρόμυαλων, εξαχρειωμένων διεφθαρμένων πολιτικών.
Η εφημεριδα «Daily Mirror» στις 5 Ιουλίου 1947 έγραφε σχετικά με το τι συνέβαινε με τα ξένα κεφάλαια, που προστατεύονταν από το γεγονός ότι προορίζονταν για συγκεκριμένους σκοπούς και παραμένανε αχρησιμοποίητα. Ο Δήμαρχος του Λονδίνου πριν αρκετές μήνες είχε δωρίσει 20 χιλιάδες στερλίνες στην πόλη της Θεσσαλονίκης για την αποπεράτωση του Γενικού Νοσοκομείου και την ίδρυση μιας σχολής Νοσοκόμων. Η δωρεά ανακλήθηκε γιατί έμεινε στα αζήτητα από τις αρμόδιες υπηρεσίες.
Ένα από τα πιο συνταραχτικά γεγονότα του 1947 ήταν η παραχώρηση από τον υπουργό του Εμπορικού Ναυτικού Αβραάμ, 109 λίμπερτυ σε 23 οικογένειες εφοπλιστών και σε 10 ανώνυμες εταιρίες κάτω από συνθήκες που χαρακτηρίστηκαν σκάνδαλο άνευ προηγουμένου από τον αμερικανικό τύπο.
Αμερικανοί διπλωματικοί παρατηρητές που παρακολουθούσαν τα ελληνικά πράγματα στη χώρα μας, αδυνατούσαν να βρούν σ’ όλη τη σύγχρονη –παγκόσμια- ιστορία, περίπτωση ανάλογη " μ’ αυτή τη σπουδή με την οποία μια μικρή χώρα αναθέτει το χειρισμό των εσωτερικών της υποθέσεων σε μια άλλη χώρα."

Δέστε παρόμοιες καταστάσεις του 1947 με το σήμερα. Οι Αμερικανοί για να εξαναγκάσουν σε συνεργασία τους τότε  αντιπάλους Τσαλδάρη και Σοφούλη με τις διάφορες αμερικανικές υπηρεσίες που έλεγχαν τα πάντα, όπως σήμερα η τρόικα, σταμάτησαν τον εφοδιασμό της Ελλάδας σε καύσιμα και οι δυο ανταγωνιστές αναγκάστηκαν να συμφωνήσουν. Βλέπε παρόμοια συνεργασία σήμερα.  Ο φιλελεύθερος Σοφούλης τότε, γίνεται πρωθυπουργός και ο μοναρχικός Τσαλδάρης αντιπρόεδρος.
Η Εφημερίδα «Εθνικός Κήρυξ» σχολίαζε την ίδια μέρα: 

«Σκηνοθέτες του γεγονότος αυτού υπήρξαν οι Αμερικανοί. Υπάρχουν εδώ πρεσβευτές ανώτεροι διοικητικοί υπάλληλοι, ανώτατοι λειτουργοί, πολιτικοί και διπλωμάτες, με ειδικές εξουσίες. Όλοι αυτοί παρακολουθούσαν την κρίση, έλαβαν μέρος στην κρίση. Τους συναντάει κανείς παντού. Είναι αυτοί που επεμβαίνουν, υποδεικνύουν, πιέζουν, επιμένουν, επιβάλουν».

Θα μπορούσε να καταγράψει κανείς πολλά τέτοια περιστατικά δουλοπρέπειας των πολιτικών μας μέχρι σημερα.
Το τραγικό και ατυχές έλλειμμα ηγεσίας υπήρχε και από την άλλη πλευρά, από την ηγεσία της ΕΑΜικής Αντίστασης με επικεφαλής τη στενή ηγεσία του ΚΚΕ. Η χώρα μας βγήκε από τη γερμανική κατοχή με κυριαρχία της λαϊκής εξουσίας. Στις 27 από τις 31 επαρχίες της χώρας μας είχε καθιερωθεί ο αρχαίος παραδοσιακός θεσμός του κοινοτισμού, που είναι στο DNΑ του απλού Έλληνα, που τόσο το συκοφάντησε, το συκοφαντεί και το τρέμει το ολιγαρχικό κατεστημένο της πλουτοκρατίας.
Ο λαός μας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου δεν πολεμούσε μόνον, αλλά ελεύθερος στην κατοχή, δημιουργούσε και μια καινούργια δημοκρατική κοινωνία με τους κατεξοχήν ελληνικούς παραδοσιακούς θεσμούς του κοινοτισμού, δομές που τσάκιζε ό,τι σάπιο είχε κληρονομήσει από το ολιγαρχικό παρελθόν της υποτέλειας. Αυτό ήταν το ΕΑΜ που τόσο το μίσησε το πουλημένο ολιγαρχικό κατεστημένο.
Αυτό το κοινωνικό φαινόμενο ήταν το μοναδικό στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μακριά από αυτά που υφαίνανε οι πολιτικοί της δεκάρας στα παρασκήνια, η ελληνική λαϊκή ψυχη δημιουργούσε μια καινούργια δίκαιη κοινωνία. Δεν είναι τυχαία το λόγια που είπε ο Τσώρτσιλ :

 “αν χάσουμε την Ελλάδα θα αλλάξει η πορεία του κόσμου”.
Σε ό,τι αφορά τον στενό κύκλο της ηγεσίας του ΚΚΕ, με τα λάθη της πρόδωσε τις προσδοκίες του λαού μας και χάρισε την εξουσία, δώρο στις «άψυχες μαριονέτες». Μαζί με την ολιγαρχία έθαψε και τη δόξα της Ελλάδας που είχε κατακτηθεί σε όλη τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου.
Μεγάλο βάρος πέφτει στη σημερινή ηγεσία του ΚΚΕ να προχωρήσει  σε μια βαθιά μαρξιστική κριτική ανάλυση των λαθών της παλιάς ηγεσίας του κόμματος.
Οι γενναίοι στάθηκε αδύνατο να συμβιώσουν με τη νέα τάξη πραγμάτων που επέβαλαν οι Αγγλοι.
Για να καταλάβουμε το νόημα και το ρόλο των υποταγμένων πολιτικών, αρκεί να δούμε πως έφυγε η Ελλάδα από το Συνέδριο  Ειρήνης στο Παρίσι. Ποιοί διαπραγματεύτηκαν τα αιτήματα της πατρίδας μας; Αυτοί, που ήταν υπό την κηδεμονία της Αγγλίας. Απόντες  και υπονομευτές των αγώνων του λαού μας, υποταγμένοι και δουλοπρεπείς στα συμφέροντα της Αγγλίας, φυσικά με το αζημίωτο.
Επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας ήταν ο ίδιος ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Κ. Τσαλδάρης, ο οποίος πήγε ως εντολοδόχος των Βρετανών. Με τη δουλική υπακοή της ελληνικής ολιγαρχίας στα αφεντικά, φάνηκε πιστή στις υποδείξεις των «συμμάχων» και οι ελληνικές διεκδικήσεις πέρασαν στις καλένδες. Οι υπηρέτες ποτέ δεν σηκώνουν το ανάστημά τους στα αφεντικά για να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Αυτή ήταν η πολιτική ηγεσία του τόπου μας. Έτσι χάθηκε η ένωση της Κύπρου και της Βόρειας Ηπείρου με την πατρίδα.
Όταν αυτή η κατάντια της πολιτικής και οικονομικής ολιγαρχίας επισημαίνεται  από Έλληνες ερευνητές, αυτοί θεωρούνται συκοφάντες και προδότες...

1 Γιώργου Δ. Κατσούλη Το Κατεστημένο στη Νεοελληνική ιστορία, “Νέα Σύνορα”, 1975.

Η ΘΡΥΛΙΚΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΦΑΡΔΥΚΑΜΠΟΥ

Φέτος συμπληρώνονται 75 χρόνια από τη θρυλική μάχη στο Φαρδύκαμπο.
Στην ιστοριογραφία της Εθνικής Αντίστασης η μάχη του Φαρδύκαμπου δεν πήρε τη θέση που της αξίζει στην ιστορία. Ο γενεσιουργός παράγοντας του αποτελέσματος της νίκης στο Φαρδύκαμπο, ήταν σημαντικό γεγονός στην ανάπτυξη του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία.
Η ανατίναξη της γέφυρας στο Γοργοπόταμο έγινε με ενωμένες τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, μαζί με τους Άγγλους “συμμάχους” κατασκόπους σαμποτέρ, ανέβασε το γόητρο των Άγγλων μετά το φιάσκο του βρετανικού εκστρατευτικού σώματος το 1941 στην Ελλάδα, στάθηκε όμως η αρχή της διάσπασης της Εθνικής Αντίστασης.
Άθελα, ή ακόμη και σκόπιμα, όσοι έγραψαν για τη μάχη αυτή, δεν είδαν τον πραγματικό γενεσιουργό παράγοντα, το προοίμιο της νίκης.
Με το πέρασμα του χρόνου η μάχη αυτή, στην ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, θα πάρει τη θέση που της αξίζει. Καταρρέουν οι προσπάθειες εκείνων που θέλουν να μειώσουν και να υποβαθμίσουν τη σημασία της. Η μάχη αυτή στάθηκε το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίστηκε το απελευθερωτικό μέτωπο, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας.
Τη μάχη του Φαρδύκαμπου την αποκάλεσαν «στρατιωτικό παράδοξο» και «θαύμα», άλλοι τη χαρακτήρισαν αυθόρμητο κίνημα του λαού της περιοχής. Δεν ήταν ούτε «στρατιωτικό παράδοξο», ούτε «θαύμα», ούτε ξαφνικό, ούτε τυχαίο, ούτε αυθόρμητο γεγονός. Ήταν όμως, καρπός και θρίαμβος του γνήσιου τοπικού αντιστασιακού κινήματος της Δυτικής Μακεδονίας και γεννήθηκε στις πρώτες μέρες της κατοχής.

Από το χειμώνα του '41-42 στην περιοχή Γρεβενών-Βοΐου, δημιουργήθηκαν εστίες οργανωμένων αγωνιστών, αυτές ανδρώθηκαν σε ένοπλες ομάδες μετά την πορεία της ομάδας “Αστραπή”, που αποτέλεσε την αρχή της ένοπλης δράσης του ΕΛΑΣ στην περιοχή.

Η ομάδα "Αστραπή" με το διοικητή υπο/γο Δημήτρη Κυρατζόπουλο-Φωτεινό. Κριμήνι 1η Μαρτίου 1943.

Στις 16 του Γενάρη του 1943, το ένοπλο τμήμα με τον Τασιανόπουλο Δημήτρη και τον ανθ/γό Θεοχαρόπουλο Νίκο επικεφαλής, με τη βοήθεια της οργάνωσης των χωριών Πολυνερίου και Αλατόπετρας, αφοπλίζουν την Υποδιοίκηση χωροφυλακής Πολυνερίου.
Στις 20 του Γενάρη του 1943 από το χωριό Κυδωνιές το ένοπλο τμήμα “Αστραπή” αποτελούμενο από 25 άνδρες υπό τη διοίκηση του υπ/γού Κυρατζόπουλου Δημήτρη-Φωτεινού και υποδιοικητή τον ανθ/γό Θεοχαρόπουλο Νίκο-Σκοτίδα, ξεκινάει νέα πορεία.
Από τις Κυδωνιές στις 23 του μήνα πηγαίνει στη Ροδιά. Εκεί συναντάει τον υπεύθυνο καθοδήγησης του ΕΑΜ και του ΚΚΕ Φίλο Γάμα ή Σέφτελο και μαζί καταστρώνουν το τολμηρό σχέδιο δράσης. Στους κατοίκους του χωριού μίλησαν για τις αρχές και τους σκοπούς του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Πέντε νέοι με τα όπλα τους κατατάχθηκαν στην ομάδα.
Από τη Ροδιά συνεχίζει η πορεία στα χωριά Σύδεντρο, Αμυγδαλιές, Άγιο Γεώργιο, Κιβωτός, Κοκκινιά. Και από την Κοκκινιά το απόγευμα με κεραυνοβόλα κίνηση και έφοδο η ομάδα καταλαμβάνει τη γέφυρα του Αλιάκμονα και το φυλάκιο χωροφυλακής 20 ανδρών. Τους αφοπλίζει και τους καλεί να τους ακολουθήσουν, κανείς δεν ακολούθησε.

Με γρήγορη κίνηση, πριν πληροφορηθεί ο εχθρός, αφήνουν τη γέφυρα και το ίδιο βράδυ με τη βοήθεια της οργάνωσης του ΕΑΜ Σιάτιστας και του συνδέσμου, καταλαμβάνουν το τηλεγραφείο και αφοπλίζουν την δύναμη της Υποδιοίκησης χωροφυλακής Σιάτιστας με δύναμη 30 ανδρών, ανοίγουν τη φυλακή και απελευθερώνουν 30 κρατούμενους. Η είσοδος του τμήματος στην πόλη της Σιάτιστας, σε μια πόλη με 10.000 κατοίκους στην αρχή του 1943, σε μια περίοδο που το αντάρτικο και ο ένοπλος αγώνας μόλις έκανε τα πρώτα του βήματα, άσκησε τεράστια επίδραση σε ολόκληρη την Ελλάδα.
Ύστερα από τη θερμή υποδοχή και τους πανηγυρισμούς από τους κατοίκους και τις ομιλίες των καθοδηγητών για τους σκοπούς του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, το πρωί, το τμήμα στη γραμμή με επικεφαλής το σημαιοφόρο, εγκατέλειπε τη Σιάτιστα με κατεύθυνση προς τα Βέντζια.
Για να προκληθεί εντύπωση στο λαό της πόλης, αλλά και γενικότερα, να φτάσουν οι πληροφορίες πιο πολύ εξογκωμένες στον εχθρό για τη δύναμη των ανταρτών, η διοίκηση της ομάδας κατέφυγε στο εξής τέχνασμα: έδωσε εντολή στους συνδέσμους να ειδοποιήσουν δήθεν τους λόχους τους που κατείχαν τα γύρω υψώματα της πόλης και τις διαβάσεις, να κινηθούν και να συγκεντρωθούν σε συγκεκριμένο σημείο. Οι εντολές δίνονταν φωναχτά ώστε να ακούγονται στο λαό που ήταν συγκεντρωμένος.
Αυτό το έντεχνο και έξυπνο κόλπο έπιασε και μετά την αναχώρηση από τη Σιάτιστα, οι αρχές, η χωροφυλακή, ο έπαρχος, τηλεγράφησαν και ανέφεραν στη νομαρχία και στη διεύθυνση χωροφυλακής Κοζάνης, καθώς και στις αρχές κατοχής ότι “δύναμη από 300 αντάρτες, οργανωμένη σε λόχους με βαριά πολυβόλα και όλμους, με επικεφαλής αξιωματικούς κατέλαβαν την πόλη Σιάτιστα, αφόπλισαν τη χωροφυλακή, παρέλασαν στην πόλη και κατέφυγαν στα βουνά”. Το σχέδιο έπιασε, αναστατώθηκαν οι αρχές κατοχής και η κυβέρνηση των Αθηνών.
Η φαντασία του λαού μεγάλωνε και από στόμα σε στόμα οι αντάρτες γίνονταν 500, 1000, 2000, με πολυβόλα και κανόνια.
Ύστερα από αυτό το έξυπνο κόλπο, η κυκλοφορία των αυτοκινήτων στους δημόσιους δρόμους από Κοζάνη-Σιάτιστα προς Γρεβενά, Νεάπολη και Καστοριά επί δυο εικοσιτετράωρα είχε διακοπεί.
Από τη Σιάτιστα το τμήμα πέρασε στα χωριά των Βεντζίων με πρώτο σταθμό το χωριό Έξαρχος, στη συνέχεια, ακολούθησαν τα χωριά: Κνίδη, Παλιοκνίδη, Παλιοχώρι, Κέντρο, Σαρακίνα, καθώς και τα άλλα μικρότερα χωριά. Στα Βέντζια η ομάδα “Αστραπή” καταδίωξε και τους λεγεωνάριους αδελφούς Δημαρέληδες.
Από τα Βέντζια η ομάδα πέρασε στην περιοχή Χασίων και περιόδεψε στα χωριά Καρπερό, Ελάφι, Μελίσσι, Φιλί και στα άλλα χωριά.
Ακολουθεί η μάχη στις 8 Φλεβάρη στο χωριό Σνίχοβο, με τη συντριβή του λόχου των Ιταλών με τα γνωστά αποτελέσματα. Απώλειες Ιταλών 8 νεκροί, 27 τραυματίες και 3 πνιγμένοι στον ποταμό Βενέτικο. Δικές μας απώλειες, ένας νεκρός από το χωριό Ελάφι και ένας τραυματίας από το χωριό Κυπαρίσσι.
Στη συνέχεια το τμήμα περιόδεψε στα χωριά Σιταρά, Πηγαδίτσα, Κηπουριό, Τρίκωμο, Σπήλιο, Ζιάκα, Αλατόπετρα, Μέγαρο, Εκκλησιές, Άγιο Κοσμά και από κει στο χωριό Κυδωνιές από όπου είχε ξεκινήσει η από μήνα πορεία και δράση της ομάδας "Αστραπή".
Αυτό το τόλμημα της μηνιάτικης περιοδείας σε όλα τα χωριά της περιοχής Γρεβενών ήταν μια ριψοκίνδυνη, παράτολμη πράξη με έξυπνο σχεδιασμό και τολμηρή επίδειξη στον εχθρό με σοβαρές συνέπειες γι' αυτόν και ευχάριστα αποτελέσματα για το απελευθερωτικό μας κίνημα.
Στην πορεία της στα χωριά, η ομάδα "Αστραπή" από μέρα σε μέρα, με ομιλίες των αρχηγών στις συγκεντρώσεις των κατοίκων, αναφέρονταν στις αρχές και στους σκοπούς του ΕΑΜ, έκανε αυστηρές συστάσεις σε ανθρώπους να σταματήσουν τις επαφές με τους Ιταλούς, και από τις αποθήκες συγκέντρωσης σιτηρών, έκανε διανομή στους φτωχούς και φρόντιζε για τα συσσίτια των παιδιών.
Η περιοδεία - αστραπή στα χωριά, είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των αντάρτικων τμημάτων στο Σινιάτσικο, με επικεφαλής τους Κατσόγιαννο, Ρόσσιο, Χαρισιάδη, Ρούνη, Βενετσανόπουλο. Το τμήμα Βεντζίων με τους Νταγκαίους, τον Αρμένη Μηνά και τον δάσκαλο Ζυγούρα Δημήτρη. Το τμήμα Χασίων με επικεφαλής τους Τασιανόπουλο, Αεροβηματά, Τάσο Θεοδωρόπουλο και Κώστα Τζατζάνη. Το συγκρότημα Γρεβενών με επικεφαλής τους Γκανάτσιο Βασίλη, Γκιάτα Νίκο, Παπαγεωργίου Δημήτρη κ.ά. Το ορεινό συγκρότημα με επικεφαλής τον Ηρακλή Παπαδόπουλο, τον Τόλη Χρήστο και τον Σπύρο Παπαδημητρίου.
Η νέα αυτή και οργανωμένη πορεία στα χωριά του Βοΐου αποτέλεσε το προοίμιο της μάχης του Φαρδύκαμπου.
Σ ’αυτή τη μάχη πολέμησε ο λαός της περιοχής: οι φαντάροι με τους έφεδρους αξιωματικούς και υπαξιωματικούς του στρατού μας που δόξασαν την πατρίδα μας στα αλβανικά βουνά και μέσα από τα σπλάχνα του βγήκαν οι μπροστάρηδες της Εθνικής Αντίστασης.
Δεν είναι ούτε «στρατιωτικό παράδοξο» και «θαύμα», γιατί από το χειμώνα του 1941-1942 στα χωριά της περιοχής Γρεβενών-Βοΐου δημιουργούνταν αντιστασιακές οργανώσεις και ένοπλες δεκαρχίες.
Η κίνηση της ομάδας στα χωριά γύρω από τα Γρεβενά, στην αρχή ακόμα της δράσης, ήταν μια τολμηρή επίδειξη στους κατακτητές με σοβαρές συνέπειες γι' αυτούς και ευχάριστα αποτελέσματα για το απελευθερωτικό μας κίνημα.
Το πρωί της 8 του Φλεβάρη ήρθαν σύνδεσμοι από το χωριό Δεσπότη (Σνίχοβο) και μας ανέφεραν ότι δύναμη Ιταλών, περίπου διλοχία, κύκλωσαν το χωριό τους, έκαψαν ορισμένα σπίτια. Έδειραν γυναίκες, γέρους και παιδιά και τρομοκρατούσαν τους πάντες. Χωρίς καθυστέρηση έφτασε στην περιοχή η αντάρτικη ομάδα και ακολούθησε η γνωστή μάχη του Σνιχόβου με τη θετική έκβαση της μάχης και την πανωλεθρία των Ιταλών.
Η μάχη του Σνιχόβου είναι η πρώτη μάχη στην ιταλοκρατούμενη περιοχή, όχι μόνο της Μακεδονίας, αλλά της Ηπείρου και της Θεσσαλίας.
Θέλω να υπογραμμίσω την τόλμη και την αποφασιστηκότητα του Φωτεινού, του Σκοτίδα και του Φίλου Γάμα σε αυτό το αρχικό ξεκίνημα της Αντίστασης με την ομάδα “Αστραπή”, που ο ρόλος της έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία και στην άνδρωση της Εθνικής Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία και όχι μόνο. Στη συνέχεια του αγώνα, δυστυχώς, ήρθαν να απολαύσουν τους «καρπούς» άλλοι, που ο ρόλος τους στην Εθνική Αντίσταση είναι συνδεμένος με την ανικανότητα, τον αριβισμό και τις ραδιουργίες.

 Απο αριστερά: Ηλίας Παπαδημητρίου  (Λιάκος), Νίκος Θεοχαρόπουλος (Σκοτίδας), Δημήτρης Κυρατζόπουλος (Φωτεινός), Αριστοτέλης Χωτούρας (Αρριανός), Νίκος Παπαστεργίου (Φουρκιώτης). Τσοτύλι Απρίλης 1943.

Στα τέλη του Φλεβάρη του 1943, ολόκληρη η περιοχή από τα Χάσια ως τον ορεινό όγκο της βόρειας Πίνδου, μέχρι τα σύνορα της Αλβανίας, βρισκόταν επί ποδός πολέμου με ελεύθερα τα κέντρα Σιάτιστα, Νεάπολη, Τσοτύλι και όλα τα χωριά με συγκροτημένες τις ομάδες του ΕΛΑΣ.
Στα Γρεβενά δρούσαν: το τμήμα από 30 άνδρες με τους Τασιανόπουλο Δημήτρη, Ευθυμιάδη Τηλέμαχο, Αεροβηματά και Θεοδωρόπουλο Τάσο. Το τμήμα από 35 άνδρες με τον ανθ/γό Γκανάτσιο Βασίλη-Χείμαρρο. Το τμήμα από 42 άνδρες με τους ανθ/γούς Παπαδόπουλο Ηρακλή, Τόλη Χρήστο-Προμηθέα και τον λοχία Παπαδημητρίου Σπύρο.
Αποφασίστηκε τη διοίκηση των τμημάτων του ΕΛΑΣ Γρεβενών να την αναλάβει ο έφεδρος υπ/γός Κυρατζόπουλος Δημήτρης (Φωτεινός), με βοηθό τον ανθ/γό Θεοχαρόπουλο Νίκο (Σκοτίδα) και τη διοίκηση των ομάδων Βοϊου, ο ανθ/γός Χοτούρας Αριστοτέλης (Αρριανός).
Στο Σινιάτσικο-Σιάτιστα από 35 άνδρες με τους ανθ/γούς Κατσόγιαννο, Ρόσιο Αλέκο-Υψηλάντη. Τμήμα 18 ανδρών με τον υπο/ρχο Βενετσανόπουλο Θωμά στον Πολύλακκο και τμήμα στη Βλάστη με τον ανθ/γό Μίχα-Θεοδωρίδη.
Στα Βέντζια τμήμα 25 ανδρών με τον ανθ/γό Ζυγούρα Δημήτρη-Παλαιολόγο.
Στην Καστοριά τμήμα 60 ανδρών σε ομάδες με τους ανθ/γούς Γιαννούλη Γιώργο, Κιουρτσιδάκη, Κουλούρη, Πατσιούρα και Μπασκάκη στην περιοχή Νεστορίου.
Οι Ιταλοί κατακτητές τρομοκρατημένοι από τη δράση των ανταρτών και τον ξεσηκωμό του λαού, κλείστηκαν στην Καστοριά και στα Γρεβενά και δεν τολμούσαν να επικοινωνήσουν με τον έξω κόσμο. Οι επικοινωνίες Καλαμπάκας-Γρεβενών, Καστοριάς-Κοζάνης μέσω Νεάπολης-Σιάτιστας και μέσω Άργους Ορεστικού-Νεάπολης είχαν διακοπεί και ήταν υπό τον έλεγχο και την κατοχή των ανταρτών. Μόνον η Καστοριά επικοινωνούσε με την Κορυτσά.
Οι ιταλικές φρουρές Γρεβενών και Καστοριάς έκαναν δραματικές εκκλήσεις στο Γενικό τους Επιτελείο στην Αθήνα, για να τους βοηθήσει να βγουν από την απομόνωση και τον κίνδυνο που τους απειλούσε. Το ιταλικό επιτελείο ανησυχούσε για την εξάπλωση της επανάστασης και για τις νικηφόρες μάχες των ανταρτών στο Σνίχοβο στις 8 του Φλεβάρη και στη Μερίτσα. Διέταξε το σύνταγμα Καστοριάς να αποκαταστήσει τη συγκοινωνία με τα Γρεβενά μέσω Κοζάνης και να ενισχύσει τη φρουρά Γρεβενών σε άνδρες και πολεμικό υλικό.
Το σύνταγμα Καστοριάς έστειλε μέσω Φλωρίνης -ο δρόμος προς το Νταούλι ελέγχονταν από τους αντάρτες- δύναμη ενισχυμένου λόχου με πολεμικό υλικό που μεταφέρονταν με 10 αυτοκίνητα. Οι πολιτικές οργανώσεις της Φλώρινας και Κοζάνης πληροφόρησαν τα τμήματα του Σινιάτσικου για την κίνηση των Ιταλών από Κοζάνη προς Γρεβενά.
Τα τμήματα των ανταρτών του Σινιάτσικου, ενισχυμένα με τις δεκαρχίες και με επικεφαλής τους ανθ/γούς Υψηλάντη, Κατσόγιαννο, Μπαρμπαλιά και τον υπομοίραρχο Βενετσανόπουλο, κατέλαβαν τα στενά του Μπουγαζιού (Βίγλα), έστησαν ενέδρα και περίμεναν τα αυτοκίνητα.
Την πρώτη Μαρτίου το πρωί, η φάλαγγα των Ιταλικών αυτοκινήτων κινήθηκε από Κοζάνη προς Γρεβενά και όταν πια όλα τα αυτοκίνητα μπήκαν στα στενά και στον κλοιό, δόθηκε το σύνθημα της επίθεσης και της εξόρμησης και σε μια ώρα ο εχθρός υπέκυψε στα αιφνιδιαστικά και καταιγιστικά πυρά των ανταρτών και παραδόθηκε, αφήνοντας 50 αιχμαλώτους, τους υπόλοιπους νεκρούς και τραυματίες, με λάφυρα εννέα αυτοκίνητα με όλον τον οπλισμό του λόχου και το πολεμικό υλικό που μεταφέρονταν για τα Γρεβενά.
Τότε το ιταλικό επιτελείο διέταξε το τάγμα Γρεβενών να κινηθεί, να καταλάβει και να κάψει τη Σιάτιστα και ταυτόχρονα τη μεραρχία Πινερόλο να κινηθεί από Θεσσαλία μέσω Ελασσόνας-Σερβίων-Κοζάνης προς την εξεγερμένη περιοχή με εντολή να καταπνίξει το κίνημα.
Αυτή ήταν η κατάσταση πριν από τη θρυλική μάχη του Φαρδύκαμπου. Ο λαός της περιοχής μας, ορεινός, περήφανος, σκληροτράχηλος, ανυπότακτος σε κάθε κατακτητή, ξεχασμένος στην τύχη του από την πολιτική ηγεσία και τα πολιτικά κόμματα της χώρας μας, συνέχισε το αλβανικό έπος με μπροστάρηδες τους κομμουνιστές και αυτούς που ξεχώρισαν στην πορεία του σκληρού αντιστασιακού αγώνα. Αυτοί λοιπόν είναι οι πρωταγωνιστές στο Φαρδύκαμπο και σ’ αυτούς ανήκει η δόξα. Αυτοί γνώριζαν καλά τον κατακτητή, ήταν νικητές και σαν νικητές ενεργούσαν.
Τις απογευματινές ώρες 4 του Μάρτη, το τάγμα Γρεβενών με δύναμη 650 ανδρών, τρία πυροβόλα και όλμους, αποφάσισε να εκστρατεύσει με στόχο να ελευθερώσει τον αιχμαλωτισμένο λόχο και να κάψει τη Σιάτιστα. Το βράδυ έφτασε στον Αλιάκμονα, κατέλαβε τη γέφυρα και διανκτέρευσε στα γύρω υψώματα. Τα τμήματα των Γρεβενών και οι δεκαρχίες των γύρω χωριών με επικεφαλής τον ανθ/στή Παπασίμο, από την πρώτη στιγμή συνέχισαν τις μικροσυγκρούσεις και παρενοχλούσαν την ελεύθερη κίνηση των Ιταλών, επιβραδύνοντας έτσι την πορεία των Ιταλών προς τη Σιάτιστα.
Τη δεύτερη μέρα, το πρωί 5 του Μάρτη, ο εχθρός έκανε σοβαρές προσπάθειες να επεκτείνει το προγεφύρωμα και να κινηθεί προς τη Σιάτιστα-Μπουγάζι, αλλά συναντά σοβαρή αντίσταση από τα τμήματα της Σιάτιστας και από τα νώτα δέχεται χτυπήματα από τα τμήματα των Γρεβενών. Παρ’ όλα αυτά είχαν προχωρήσει αρκετά. Είχαν φτάσει στη διασταύρωση των δρόμων από Κοζάνη-Γρεβενά-Νεάπολη, στα αμπέλια και στα ριζά του βουνού της Σιάτιστας.
Αυτό που δυσκόλευε πιο πολύ την κατάσταση ήταν ότι δεν υπήρχε ενιαία διοίκηση στα αντάρτικα τμήματα. Η παλικαριά είναι πράγματι ένα από τα απαραίτητα στοιχεία, όμως αυτό μόνο δεν αρκεί. Οι επικεφαλής των αντάρτικων ομάδων της περιοχής ήταν ικανοί και επιδέξιοι, όμως έλειπε ο συντονισμός και η ενιαία διοίκηση. Αυτό απαιτούσε η δημιουργηθείσα κατάσταση. Το πρόβλημα απασχόλησε τις πολιτικές οργανώσεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ τα οποία ανέθεσαν τη διοίκηση της μάχης και των επιχειρήσεων στον Δημήτρη Κυρατζόπουλο-Φωτεινό, γνωστό από νωρίτερα στον πληθυσμό της επαρχίας Γρεβενών-Βοΐου ως προϊστάμενο των ταχυδρομείων Γρεβενών και Τσοτυλίου, αλλά και γνωστό στους αξιωματικούς της μεραρχίας από τις διαβιβάσεις στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο και στους υπαλλήλους της περιοχής.
Η Διοίκηση που είχε την έδρα της στο μοναστήρι Τσουρούσνο έδωσε σε κάθε τμήμα τη δική του αποστολή. Τα τμήματα της Σιάτιστας να επιτεθούν στις 06.00 ώρα το πρωί στις 6 Μαρτίου από την κατεύθυνση Αμπέλια-δημόσιος δρόμος, σε στενή συνεργασία με τα τμήματα Βεντζίων που δρούσαν από νότο και να επιτηρούν το δρόμο Κοζάνης-Γρεβενών. Τα τμήματα των Γρεβενών να επιτεθούν από δυτικά και να καταλάβουν τα υψώματα ανατολικά της γέφυρας και να κινηθούν προς το πεδίο της μάχης. Τα τμήματα Βοΐου με 4 διμοιρίες από 35 άνδρες η κάθε μια με διοικητή τον Σκοτίδα, να επιτεθούν από τα βόρεια και Β.Δ. υψώματα της Βρογγίστας.
Από διάφορες κατευθύνσεις κατέφθαναν δεκαρχίες και δυνάμωνε ο κλοιός γύρω από το τάγμα των Ιταλών.
Ο εχθρός στις 5 Μαρτίου διανυκτέρευσε πάνω στο δρόμο Γρεβενών-Κοζάνης και οργανώθηκε στα γύρω υψωματάκια και ήταν βέβαιος για την εύκολη πορεία προς τη Σιάτιστα την επόμενη μέρα. Είχαν τη εντύπωση ότι οι αντάρτες διαλύθηκαν ή υποχώρησαν, δεν πίστευαν ότι θα συνεχίσουν τις συγκρούσεις για τρίτη ημέρα και πίστευαν ότι θα τους ερχόταν βοήθεια από τις γειτονικές φρουρές.
Τις πρωινές ώρες της 6 Μαρτίου, ταυτόχρονα και την καθορισμένη περίπου ώρα, σύμφωνα με τις εντολές και τις οδηγίες του διοικητή της μάχης, τα τμήματα από όλες τις κατευθύνσεις με άλματα έφτασαν τον εχθρό στα 400 και άλλα στα 600 μέτρα και τον κύκλωσαν από ‘ολες τις πλευρές και άρχισαν εναντίον του σφοδρά πυρά. Ο εχθρός έκανε σοβαρή προσπάθεια να βγει από τη δύσκολη θέση, χρησιμοποιώντας άφθονα τα μέσα πυρός και την αεροπορία, εκτός του πυροβολικού που είχε καταστεί άχρηστο λόγο των κοντινών αποστάσεων των μαχητών από τον εχθρό. Η μάχη εξακολουθεί να είναι σκληρή και αμφίρροπη. Ο εχθρός όλο και περισφίγγεται από παντού, η θέση του από ώρα σε ώρα γίνεται πιο δύσκολη και επικίνδυνη. Παρ' όλα αυτά εξακολουθεί να βάζει εναντίον των τμημάτων μας, ελπίζοντας ότι θα έρθουν προς βοήθεια νέες δυνάμεις.
Παράλληλα όμως στη Διοίκηση που κατηύθυνε τη μάχη, η παράταση και η αντίσταση των Ιταλών της έφερνε μεγάλες δυσκολίες και την έβαζε σε καινούργια προβλήματα για λύση. Στη δοσμένη στιγμή μια ήττα μας στο Φαρδύκαμπο μετά την ήττα του κινήματος αντίστασης τον Σεπτέμβρη- Οκτώβρη του 1941 στην Ανατολική Μακεδονία, θα σήμαινε την ήττα του κινήματος αντίστασης όχι μόνο στη Μακεδονία, αλλά θα είχε επίδραση στη Θεσσαλία, την Ήπειρο και αλλού. Η μάχη του Φαρδύκαμπου ήταν η πρώτη μάχη και μια δεύτερη ήττα θα σήμαινε δεινά και καταστροφές, θα δυνάμωνε τους λεγεωνάριους, θα επέκτεινε τη βουλγαρική κατοχή σε ολόκληρη τη Μακεδονία και θα δυνάμωνε το αυτονομιστικό κίνημα. Και την περίοδο αυτή στη Μακεδονία δεν υπήρχε καμιά άλλη εθνική, πατριωτική οργανωμένη δύναμη, που θα αντιστεκόταν στους κατακτητές.
“Όλα αυτά τα προβλήματα, όλες αυτές οι εικόνες, -γράφει ο Φωτεινός- περνούσαν και πρόβαλλαν μπροστά μου σαν κινηματογραφική ταινία και με κρατούσαν σε μια κατάσταση έξαρσης και εγρήγορσης, αναζητούσα λύσεις και διεξόδους. Δεν με χωρούσε ο τόπος, σαν να καθόμουν σε αναμμένα κάρβουνα”. Οι επαφές με τα τμήματα γίνονται πιο στενές. Τον κύριο και αποφασιστικό παράγοντα τώρα τον παίζουν οι μαχητές και οι αξιωματικοί που βρίσκονται και μάχονται στην πρώτη γραμμή. Η πρωτοβουλία είχε περάσει στους αξιωματικούς και τους μαχητές της κάθε μονάδας και του κάθε τμήματος, στα χέρια τους ήταν όλη η δύναμη, σε αυτούς στηρίζονταν όλη η ελπίδα. Όλοι αυτοί μαχητές και αξιωματικοί είχαν κατανοήσει καλά την αποστολή και το σκοπό τους, δεν χρειάζονταν και δε ζητούσαν άλλες οδηγίες και διαταγές.
«Οι δυνάμεις κατοχής δεν υπολόγισαν έναν σοβαρό παράγοντα, την απόφαση που είχε πάρει ολόκληρος ο λαός της περιοχής να αγωνιστεί για τη λευτεριά του. Έτσι στις 6 το πρωί όλα τα τμήματα εξόρμησαν από όλες τις κατευθύνσεις. Ο εχθρός παρά τον εφοδιασμό, γρήγορα συνήλθε και έκανε προσπάθειες για να βγει από τη δύσκολη θέση. Τα αεροπλάνα που έφτασαν, δεν πτόησαν τους αντάρτες. Ο εχθρός όλο και περισφίγγεται από παντού. Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε όλες τις φάσεις και τις δυσκολίες που δημιουργούσε η παράταση της μάχης. Ύστερα από σκέψη και ανταλλαγή γνωμών που είχα με τον Κοντονάση, σαν τον μόνο συνεργάτη, καταστρώσαμε το σχέδιο: στις 18.30 ώρα, αρχίζει η γενική επίθεση για το τσάκισμα και την αιχμαλωσία του εχθρού και σε περίπτωση που η έφοδός μας αποτύχει, τότε τα τμήματά μας στις 20.30 να αρχίσουν την υποχώρηση, εκμεταλλευόμενα το σκότος, αφήνοντας ελαφρές ομάδες για παρακολούθηση και ενόχληση του εχθρού.
Ήταν πια σκοτάδι και κανείς δεν ήξερε τι γίνονται οι διπλανοί του, είχε χαθεί η σύνδεση. Το κάθε τμήμα δρούσε πρωτοβουλιακά και αυτοκέφαλα μ' ένα μόνο σκοπό: ν' ανατρέψει τον εχθρό και να τον καταβάλει. Οι Ιταλοί τα έχασαν, ζητούσαν έξοδο και σωτηρία. Αυτή τη στιγμή εκμεταλλεύονται επιτυχημένα τα τμήματα της Σιάτιστας και αρχίζουν να αφοπλίζουν τους Ιταλούς που παραδίνονται αμαχητί και πετούν τα όπλα τους.
Κανείς δεν μπορούσε να έχει τη στιγμή εκείνη την ακριβή εικόνα της κατάστασης. Το σκοτάδι και η σύγχυση που επικρατούσε τα σκέπαζε όλα. Η επικοινωνία της διοίκησης με τα τμήματα είχε διακοπεί. Τα πυρά γενικά από 20:15 είχαν αραιώσει και στις 20:30 είχαν διακοπεί τελείως και επικρατούσε απόλυτη ησυχία. Σε λίγο ο σύνδεσμος έφερε την πληροφορία από τα τμήματα της Σιάτιστας ότι ο εχθρός παρέδωσε τα όπλα και είναι αιχμάλωτος.
Αποτελέσματα της μάχης: 40 νεκροί και τραυματίες, 603 αιχμάλωτοι, μεταξύ των οποίων 18 αξιωματικοί με τον διοικητή τους ταγματάρχη Περόνε Πασκονέλι.
Λάφυρα: όλος ο οπλισμός του τάγματος, 3 πυροβόλα των 6,5 με 300 βλήματα, όλμοι, πολυβόλα και τα μεταγωγικά του τάγματος. Απώλειες δικές μας: νεκροί 3 και 15 τραυματίες.»

Η μάχη του Φαρδύκαμπου. 4-6 Μαρτίου 1943.

Πολλοί προσπάθησαν να παρουσιάσουν τη μάχη του Φαρδύκαμπου ως αυθόρμητη, ακαθοδήγητη, με ανοργάνωτο λαό, με μπουλούκια και ασκέρια. Ήταν μάχη τριών ημερών κατά μέτωπο με τον εχθρό και οργανωμένη από τους νικητές του αλβανικού μετώπου. Σ’ αυτούς ανήκει η δόξα, αυτοί γνώριζαν καλά τον κατακτητή.
Ο Φαρδύκαμπος ήταν ο επίλογος του ενιαίου κινήματος της Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Γρεβενών-Βοΐου. Η διαμάχη περί το ποια παράταξη δικαιούται τη δόξα είναι μύθος. Η νομαρχιακή επιτροπή του ΕΑΜ Κοζάνης με επικεφαλής τον φλογερό πατριώτη ποιμενάρχη αείμνηστο μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, θέλοντας να επανδρώσει το ρωμαλέο απελευθερωτικό κίνημα με μόνιμους ανώτερους αξιωματικούς, ήρθε σε επαφή με τη φρουρά αξιωματικών Κοζάνης και υπέγραψε πρωτόκολλο τιμής, στο οποίο οι αξιωματικοί αναλάμβαναν την υποχρέωση να προσχωρήσουν στον ΕΛΑΣ. Δυστυχώς όμως δεν κράτησαν το λόγο τους. Δυο μέρες πριν τη μάχη του Φαρδύκαμπου μερικοί αξιωματικοί προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ. Προσπάθησαν πραξικοπηματικά να εξοντώσουν τους αρχηγούς του απελευθερωτικού κινήματος. Αποσιωπείται ο ρόλος τους στα Σέρβια, στο Μπουγάζι, στον Αυγερινό και στο Μελάνθιο αμέσως μετά τη μάχη στο Φαρδύκαμπο. Η υπόθεση με τους αξιωματικούς αποτελεί άλλο σοβαρό θέμα, που στη δοσμένη στιγμή δεν έχουμε τη δυνατότητα να το αναπτύξουμε.
Η περίοπτη προσφορά της χώρας μας στο συμμαχικό στρατόπεδο και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα δεν έγινε θύμα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας, αλλά θύμα του δωσιλογισμού, που κυνήγησε με λυσσαλαίο μίσος την Εθνική Αντίσταση. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός που η περιοχή μας έγινε το ολοκαύτωμα του εμφυλίου πολέμου.
Σε ό,τι αφορά τα δυο σημαντικά ιστορικά γεγονότα, το Γοργοπόταμο και το Φαρδύκαμπο, η διαφορά τους είναι η εξής: Το πρώτο είναι έργο επαγγελματιών στρατιωτικών. Το δεύτερο είναι έργο λαϊκής εξέγερσης. Το πρώτο προωθείται από τον συμμαχικό παράγοντα και διέκοψε προσωρινά τη συγκοινωνία με το Νότο, το δεύτερο, όσο κι αν θέλει η πολιτική σκοπιμότητα να μειώσει την ιστορική του σημασία, απείλησε την αποκοπή του Νότου από το Βορρά, μόνιμα, κατά τη διάρκεια της κατοχής και ανάγκασε τους Γερμανούς κατακτητές να ιδρύσουν στη Θεσσαλονίκη ειδικό στρατηγείο.
Το καθολικό αντιστασιακό έργο του λαού της περιοχής επιτεύχθηκε με την ακούραστη δουλειά των αγωνιστών της περιοχής κάτω από τεράστιες δυσκολίες και αντιξοότητες. Ανακόπηκε από την ηττοπάθεια των αξιωματικών του ΥΒΕ, από τη σύμπτυξη, την ανασυγκρότηση των τμημάτων, το χτύπημα των τοπικών στελεχών και την καθιέρωση του συντηρητισμού, της αναμονής και τις ίντριγκες. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν η παρουσία των Άγγλων, στην αρχή ως συμμαχικών συνδέσμων και στη συνέχεια ως υπεύθυνων ρυθμιστών, ανακόπτοντας έτσι την ενότητα και την ορμή της νικηφόρας επανάστασης με τα γνωστά επακόλουθα.

Ο Δημήτρης Κυρατζόπουλος-Φωτεινός προσφωνεί στο Φαρδύκαμπο. Μάης 1979.