Με αφορμή την 28η Οκτωβρίου 1940

Άγνωστες σελίδες της αντιφασιστικής ιστορίας της Δυτικης Μακεδονίας.

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΦΕΔΡΙΚΟ ΤΑΓΜΑ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΣΤΟ 29ο ΣΥΝΟΡΙΑΚΟ ΦΥΛΑΚΙΟ ΜΕ ΕΔΡΑ ΤΗΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑ

Ο στρατός και οι αξιωματικοί της 8ης και της 9ης μεραρχίας με το απόσπασμα Δαβάκη, συγκαταλέγονται στις δυναμεις που πολέμησαν τον ιταλικό φασισμό στην Ελλάδα. Στις 28 Οκτωβρίου του 1940 το 2ο εφεδρικό τάγμα Γρεβενών της 9ης μεραρχίας βρισκόταν στο 29ο συνοριακό φυλάκιο με έδρα την Καστοριά.

Ο στρατηγός Κατσιμήτρος,ο άξιος αυτός Έλληνας αξιωματικός, ένθερμος και φλογερός πατριώτης, αγνόησε τη διαταγή του επιτελείου «για σύμπτυξη στον Άραχθο» και με δική του διαταγή απευθύνθηκε προς τα τμήματα της 8ης Μεραρχίας και στον ντόπιο πληθυσμό με σύνθημα «Αγώνας για την υπεράσπιση της πατρίδας. Ούτε σπιθαμή γης στον εχθρό. Άμυνα επί τόπου». Εμφύσησε στους αξιωματικούς, στους στρατιώτες και στο λαό το θάρρος, την καρτερία και την αυταπάρνηση. Τα έθεσε όλα σε συναγερμό και προετοίμασε τα πάντα για την άμυνα και την απόκρουση της επίθεσης του εχθρού.

Ο Διοικητής του αποσπάσματος Πίνδου συνταγματάρχης Δαβάκης, από τους εξαίρετους και ικανούς Έλληνες αξιωματικούς, πατριώτης και ένθερμος υποστηρικτής και οπαδός της αντίστασης κατά των Ιταλών, ανέπτυξε μεγάλη πρωτοβουλία. Έλεγξε ολόκληρο τον τομέα, ήρθε σε επαφή με το λαό της περιοχής και οργάνωσε με τις υπάρχουσες δυνάμεις και δυνατότητες υποφερτή και πρόχειρη άμυνα. Ιδιαίτερα οργάνωσε ένα πολύ καλό δίκτυο πληροφοριών, που εκτείνονταν ακόμα και μέσα στην Αλβανία.

Στην 9η μεραρχία, που είχε διαταχθεί αμυντικά στο χώρο Γγκρούσια-Νεστόριο-Βίτσι και στον αυχένα της Φαλτσάτας, μεταξύ των αξιωματικών και του στρατού, αναπτύχθηκε ένα δυνατό δημοκρατικό πατριωτικό πνεύμα - να πολεμήσουν και να αμυνθούν στο χώρο τους, να μην επιτρέψουν στους Ιταλούς να πατήσουν ελληνική γη.

Η 28η Οκτωβρίου 1940 βρήκε το 2ο εφεδρικό Τάγμα Γρεβενών στο 29ο συνοριακό φυλάκιο με έδρα την Καστοριά. Στο Λόχο Προκαλύψεως του 29ου συνοριακού τομέα Καστοριάς με έδρα το Νεστόριο και διοικητή του λόχου τον Βασίλη Στασινόπουλο υπηρετούσε ο λοχίας Σπύρος Παπαδημητρίου.

Σπύρος Παπαδημητρίου, 1939

Η επίθεση των Ιταλών στις 28 Οκτωβρίου βρήκε το λόχο απροετοίμαστο, μόλις που πρόφτασε να υποχωρήσει για να μην αιχμαλωτιστεί. Την επόμενη μέρα, 29 Οκτωβρίου, ο λοχίας Σπύρος Παπαδημητρίου απευθύνεται στο λοχαγό Βασίλη Στασινόπουλο και ζητάει να του δώσει μια διμοιρία για να ανακαταλάβει το συνοριακό φυλάκιο. Ο λοχαγός του έδωσε τη διμοιρία και με αντεπίθεση η διμοιρία του Παπαδημητρίου απόκρουσε τους Ιταλούς και ανακατέλαβε το συνοριακό φυλάκιο, συνεχίζοντας την προέλαση στην παραμεθόριο γραμμή και υπό τον λοχαγό Βασίλη Στασινόπουλο ενώθηκε με το σώμα του συνταγματάρχη Δαβάκη. Αυτήν την τολμηρή, πατριωτική πράξη του λοχία Σπύρου Παπαδημητρίου την αφηγήθηκε προσωπικά ο λοχαγός Βασίλης Στασινόπουλος στον Ηλία Αρμάγο. Στα επίσημα στρατιωτικά έγγραφα, αυτή η τολμηρή πράξη του λοχία Σπύρου Παπαδημητρίου δεν αναφέρεται, έμεινε όμως στη μνήμη των κατοίκων της γύρω περιοχής.

Ο Αχιλλέας Παπαϊωάννου μου αφηγήθηκε τον αντίκτυπο που είχε στον κόσμο της περιοχής και στους στρατιώτες η τολμηρή αυτή πράξη. Το γεγονός αυτό ο Αχιλλέας το αναφέρει και στο βιβλίο του «Ο αληθινός Γράμμος».

Στη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου ο Σπύρος Παπαδημητρίου, με το δεύτερο εφεδρικό τάγμα Γρεβενών, πήρε μέρος σε όλες τις μάχες που έδωσε το τάγμα και διακρίθηκε, όχι μόνο για την παλικαριά του, αλλά και για τη φροντίδα και την αγάπη προς τους στρατιώτες της ομάδας του, πολεμώντας από τα σύνορα, ως το Μόραβα-Ιβάν, το ύψωμα 2148 Κάμια, την Κορυτσά, και στη συνέχεια, στα χιονισμένα βουνά του Μπόγραδετς. Οι στρατιώτες που ήταν στην ομάδα του, είχαν να λένε για τη φροντίδα του λοχία Σπύρου προς τους στρατιώτες του στα χιονισμένα βουνά του Μπόγραδετς, ώστε να μην πάθουν κρυολογήματα και να μην πεινάσουν.

Έτσι τελείωσε η λαμπρή πορεία του λοχία Σπύρου Παπαδημητρίου στα αλβανικά βουνά, για να ξεκινήσει μια νέα ηρωική εποποιία στην Κατοχή και στην Αντίσταση, ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς φασίστες. Στις 6 Αυγούστου του 1949 θα αφήσει την τελευταία του πνοή στο Τσάρνο του Γράμμου, Διοικητής της 16ης ταξιαρχίας του ΔΣΕ.

Θεώρησα χρέος μου να αναφερθώ με συντομία σε μια αγνωστη σελίδα της πιο δύσκολης δεκαετίας του ‘40. Νέος τότε ο Σπύρος, ο πόλεμος τον βρήκε λοχία στο τέλος της στρατιωτικής του θητείας, μέχρι τα 35 του χρόνια χάραξε μια πορεία ανθρωπιάς για κοινωνική δικαιοσύνη. Υπήρξε υπόδειγμα αγωγής για τη νέα γενιά της πατρίδας μας.

Από τις πρώτες μέρες της κατοχής, μετά την κατάρρευση του μετώπου, οι Ιταλοί εγκαταστάθηκαν στην Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Πολυνερίου και άρχισαν να καλούν τους χωριανούς, που τους πολέμησαν στα αλβανικά βουνά, να παραδώσουν τα όπλα. Ο Σπύρος και οι άλλοι χωριανοί δεν υποτάχτηκαν. Με τους πρώτους ξυλοδαρμούς των χωριανών ο Σπύρος με τους άλλους χωριανούς, οπλισμένοι, βγήκαν στα χωράφια και στις στάνες. Ήταν η προΕΑΜική περίοδος, όπου είχαν παραλύσει τα πάντα και οργίαζαν οι ζωοκλοπές και οι εγκληματικές πράξεις από κακοποιά στοιχεία, τα οποία στη διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης ζάρωσαν κάτω από το φόβο των πολεμιστών του αλβανικού μετώπου, για να σηκώσουν κεφάλι μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Στις πόλεις είσαι άγνωστος μέσα στο αχανές πλήθος - στο χωριό δεν μπορείς να κρυφτείς, ή θα υποκύψεις, ή θα πάρεις τα βουνά.

Οι άνδρες που είχαν αναγκαστεί να φύγουν απ’ το χωριό και να πάνε στις στάνες και στα χωράφια, έχοντας τα όπλα τους, χωρίς να τα χρησιμοποιούν, οργανώθηκαν μεταξύ τους και με τους κατοίκους των γύρω χωριών που πολέμησαν μαζί στην Αλβανία, έγιναν άμεση απειλή για τους Ιταλούς, με αποτέλεσμα οι Ιταλοί να φύγουν από την υποδιοικηση χωροφυλακής Πολυνερίου για τα Γρεβενά.

Ο πρώην Δήμαρχος Γρεβενών Βάιος Βάιος μου διηγήθηκε μια μαρτυρία του πατέρα του, Ανδρέα Βάιου. Μια μαρτυρία που «πρέπει- όχι με την έννοια του πρέπει, αλλά με την έννοια του επιβάλλεται – να μαθευτεί. Ο πατέρας μου ήθελε κάπου να την εκμυστηρευθεί και να την δώσει. Μου τη διηγήθηκε πολλές φορές, όταν συζητούσαμε πράγματα που αφορούσαν την Αντίσταση και τον εμφύλιο πόλεμο. Το 1942 στη στάνη του, φύλαγε τους καταδιωκόμενους από τους Ιταλούς πατριώτες των Γρεβενών, Θανάση Καρτσιούνη, Σπύρο Παπαδημητρίου και Λιάκο. Ο Σπύρος είχε στέκι και στα Αναβρυτά (Βράσνο), στο σπίτι του δασκάλου του της Μεγάλης του Γένους Σχολή Κωνσταντίνο Βουλγαρίδη. Με τους αγωνιστές αντάμωναν, συζητούσαν, οργάνωναν ένοπλες δεκαρχίες χωρίς να εκδηλώνονται ένοπλα. Ο λαός φύλαγε και τάιζε τους αγωνιστές στα δύσκολα χρόνια της κατοχής. Ο Σπύρος είχε τακτική επαφή με τα γύρω χωριά και οργάνωνε τις δεκαρχίες, έτοιμες για σύγκρουση με τους Ιταλούς για τη ματαίωση της συγκέντρωσης της σοδιάς. Όλα τα παλληκάρια ήταν αποφασισμένα να αγωνιστούν για να μην επιτρέψουν τους Ιταλούς να ληστέψουν την περιοχή μας».

Με τη δημιουργία του Αρχηγείου της Πίνδου ο Σπύρος γίνεται ομαδάρχης και διακρίνεται στις μάχες ενάντια στους Ιταλούς, τους Γερμανούς και τους κομιτατζήδες στα Λακκώματα και σε άλλα χωριά του νομού Καστοριάς. Το Αρχηγείο Γρεβενών και η διοίκηση τον στέλνει στη Σχολή Αξιωματικών του Γενικού Αρχηγείου του ΕΛΑΣ.

Απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών του ΕΛΑΣ με το βαθμό του ανθυπολοχαγού αναλαμβάνει διοικητής διμοιρίας στο 2ο τάγμα του 53ου συντάγματος με διοικητή τον Νίκο Παπαστεργίου (Φουρκιώτη) και διακρίνεται σε σκληρές μάχες με τους Ιταλούς και Γερμανούς. Ανθυπολοχαγός και υπολοχαγός επ’ ανδραγαθία.

Στην περιοχή των χωριών Κουτσούφλιανη, Πριόνια, Μέτσοβο, Μηλιά και Κρανιά ως διοικητής διμοιρίας και λόχου, σε πολυήμερες και σφοδρές μάχες, απέτρεψε την προέλαση των Γερμανών προς τα Γρεβενά. Σε ενέδρα διέλυσε γερμανική διλοχία προκαλώντας πολλά θύματα και πιάνοντας πολλούς αιχμαλώτους. Στις πολυήμερες αυτές μάχες που τσάκισαν τους Γερμανούς, με λιγοστές δυνάμεις, δεν τους άφησαν να προχωρήσουν προς τα Γρεβενά. Ο διοικητής Σπύρος Παπαδημητρίου έγινε θρύλος στους κατοίκους των χωριών της περιοχής. Για τις στρατιωτικές ικανότητές του μιλούν οι αγωνιστές που πολέμησαν μαζί του στα βουνά της Αλβανίας, στην Αντίσταση ενάντια στους Ιταλούς και Γερμανούς φασίστες. Τις μαρτυρίες των αγωνιστών τις επιβεβαιώνουν και τα επίσημα έγγραφα:

«Χθές πρωϊαν εχθρικαί δυνάμεις κινηθείσαι από κατευθύσεων: 1) γέφυρα Κουτσούφλιανης Μπραμ Ταμπούρ προς πριόνια, 2)Μέτσοβο προς Μηλιά-Κρανιά. Την 15ην ημετέρα δύναμις 18 ανδρών υπό τον ανθυπολοχαγόν Παπαδημητρίου περιεκύκλωσεν γερμανικόν λόχον και κατόρθωσε να τον διαλύσει. Συνελήφθησαν 2 αιχμάλωτοι και πάρθηκαν λάφυρα 8 ζώα, βλήματα όλμων και άφθονα πυρομαχικά. Απώλειαι Γερμανών 30 νεκροί, 63 τραυματίαι και πολλά ζώα. Υπόλοιποι Γερμανοί συνεπτύχθησαν προς ύψωμα Καταφύγι, αφήσαντες νεκρούς επί τόπου».(Επίσημα κείμενα, σ. 14.)

Οι επιτυχίες δεν τελειώνουν, θα παραθέσω μια επιστολή που μου έστειλε ο Στέφανος Κανούτας από το χωριό Άγιος Γεώργιος Γρεβενών που πολέμησε μαζί με τον Σπύρο στον ΕΛΑΣ. Ο Στέφανος γράφει:

«Εκτός από τις μάχες, ο Σπύρος έβρισκε το χρόνο να γνωρίσει τον κάθε μαχητή προσωπικά, να μάθει για την οικογενειακή του κατάσταση. Δημιουργούσε στη διμοιρία την ελεύθερη έκφραση, ενθάρρυνε τους μαχητές να εκφράζουν τα παράπονα τους. «Εδώ θα τα λέμε όλα, όλα χωρίς αντίρρηση και θα τα λύνουμε μαζί». Μας μιλούσε για την πειθαρχία, την αγάπη μεταξύ μας και την αγάπη και την υποδειγματική συμπεριφορά μας προς τους κατοίκους των χωριών. Συνιστούσε πάντα να καθαρίζουμε τα όπλα, γιατί αυτά είναι η ελπίδα και η ζωή μας, για να μπορούμε να κερδίζουμε κάθε μάχη με τον εχθρό. Με τη συμπεριφορά του, τον νιώθαμε τόσο κοντά και κέρδιζε την εμπιστοσύνη μας. Μαζί μας στο φαγητό, στον ύπνο, στα καλύβια, στις αχερώνες και στον ανοιχτό ουρανό. Φρόντιζε να είμαστε όλοι ντυμένοι και ποδεμένοι. Η γυμναστική πάντα στην ημερήσια διάταξη όταν είχαμε χρόνο. Πάντα όμως στις ώρες ξεκούρασης είχε ως βασικό κανόνα να μην αφήνει το τμήμα χωρίς σκοπιά, γιατί οι Γερμανοί ήταν δίπλα μας. Ποτέ δεν μας αιφνιδίασαν, ενώ εμείς πολλές φορές τους αιφνιδιάζαμε».

Ο εξάδερφός μου Κώστας καθόταν με μια παρέα στα Γρεβενά, μαζί και τον Στέφανο Κανούτα που έγραψε την πιο πάνω επιστολή. Κάποιος γνωστός φώναξε τον Κώστα -«Παπαδημητρίου»! Όταν γύρισε ο Κώστας στην παρέα, ο Στέφανος, που άκουσε το όνομα «Παπαδημητρίου» τον ρώτησε από πουπ είναι και ο Κώστας απάντησε, «από το Πολυνέρι». Τον ρωτάει ο Κανούτας: «Τον Παπαδημητρίου τον Σπύρο τον ήξερες;» Και ο Κώστας του λέει «ναι, ήταν αδερφός του πατέρα μου». Τότε ο Στέφανος, με αυθορμητισμό, φωναχτά μέσα στην παρέα του λέει: «Αρά, τον μοιάσατε κανένας από σας, ή όχι; Αλλά που να τον μοιάσει άνθρωπος αυτόν, τέτοιοι άνθρωποι σπανίζουν, γεννιούνται στα χίλια χρόνια» (μαρτυρίες του Κώστα Παπαδημητρίου).

Από Κρανιά, διοικητής λόχου τώρα ο Σπύρος, με το τάγμα του φτάνει προς Κοζάνη, Καστοριά, Φλώρινα, δίνει σκληρές μάχες. Από τη Φλώρινα το τάγμα διασχίζει τον κάμπο, φτάνει στα Γιαννιτσά, δίνει σκληρές μάχες με τους Γερμανούς και από τα Γιαννιτσά στο Κιλκίς, στις μάχες με τους ΠΑΟτζήδες.

Από Κιλκίς, στις 19-20 του Δεκέμβρη , συνεχίζει με την 9η Μεραρχία προς Μπουραζάνι και ακολουθεί η σύγκρουση με τον Ζέρβα. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ στις 25 Δεκεμβρίου κατέλαβαν τα Γιάννενα. Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ υποχώρησαν μέσω Πρέβεζας και μπήκαν στα αγγλικά καράβια.

Με διαταγή του Γ.Σ. του ΕΛΑΣ μαζί με τη μεραρχία διασχίζουν προς νότο πεζοί, όλη την ορεινή Δυτική Στερεά και κάτω από συνεχείς βροχές και χιονοθύελλες, στην καρδιά του χειμώνα, μαζί με όλα τα τμήματα της 9ης Μεραρχίας φτάνουν στο Αιτωλικό και τη Ναύπακτο για να βρεθούν πιο γρήγορα στο μαχόμενο λαό της Αθήνας και να τσακίσουν τους Άγγλους. Με νέα διαταγή, ανακόπτεται η πορεία προς την Αθήνα, οι μαχητές επιστρέφουν στην έδρα τους στην Κοζάνη, για να παραδώσουν τα όπλα, μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

Ο Σπύρος έζησε και γνώρισε βαθιά τα όσα ακολούθησαν μετά. Δεν τον ενδιέφερε η αυτοπροβολή, γι’ αυτό και δεν εχουμε ούτε μια φωτογραφία απο την περίοδο αυτή. Υπάρχουν μόνο δύο’ μια, όταν κατατάχθηκε κληρωτός για να εκπληρώσει το στρατιωτικό του καθήκον το 1939, και η δεύτερη, που αποθανατιζει τη μεταφορά του σε φορείο μετά τη δολοφονία του στις 6 Αυγούστου 1949.

Τσάρνο Γράμμος, 6 Αυγούστου 1949

Έμεινε ομως «φωτογραφημένος» στο μυαλό του λαού που τον γνώρισε, και στο μυαλό εκείνων, που πολέμησαν μαζί του.

Οι αναφορές στα αρχεία της δεκαετίας του '40, τα γραπτά και οι αφηγήσεις αντιπάλων και φίλων, σκιαγραφούν αυτή την άγνωστη σε πολλούς αγωνιστική μορφή, η πορεία της οποίας, όπως και τόσων αγωνιστών, μπορεί να διδάξει πολλά στις μελλοντικές γενιές της πατρίδας μας. Πατριωτισμό, αγάπη, ανθρωπιά, κοινωνική δικαιοσύνη.