Η ΠΡΩΤΗ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ - Μέρος 3ο

Οι οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της σιδηροδρομικής αυτής σύνδεσης, όπως παρουσιάστηκαν στην εφημερίδα 'ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ' 

ΠΩΣ ΕΙΔΕ ΤΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΗΣ ΣΥΝΔΕΣΗΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ"           

Η εφημερίδα δεν αρκέστηκε μόνο στο πανηγυρικό ρεπορτάζ. Στο ίδιο φύλλο, στη στήλη "επιχώρια" με τίτλο "Τα εγκαίνια των τουρκοσερβικών σιδηροδρόμων", παρά τους φόβους μήπως θεωρηθεί απαισιόδοξη εν μέρει δεν συμμερίζεται τη χαρά και την άποψη εκείνων, που θεωρούν ότι η σιδηροδρομική σύνδεση θα προσέφερε πολλά και μεγάλα οφέλη.

Από πολιτική άποψη φοβόταν ότι θα οδηγούσε στην επικράτηση αντίθετων πολιτικών ιδεών και φρονιμάτων και στον τομέα του εμπορίου θα επέβαλε την αναγκαστική κατανάλωση των δυτικών και τον αποκλεισμό από την αγορά των εγχώριων προϊόντων. Αλλά και από ηθική πλευρά κατά το "Φάρο της Μακεδονίας" οι συνέπειες θα ήταν τεράστιες. Η ανάπτυξη της επικοινωνίας θα μετάγγιζε στα σπλάχνα της κοινωνίας μας τα κακόχυμα εκείνα σπέρματα της κοινωνικής παραλυσίας και εξαχρείωσης, που καλούμε "ευρωπαϊκό πολιτισμό"[1]. 

Το γεγονός θα συνεχίσει να αποτελεί για την εφημερίδα αντικείμενο κριτικής. Στα φύλλα της, στις 11/23, 14/26 και 18/30 Μαίου 1888 με τίτλο: "Ο Σερβοτουρκικός σιδηρόδρομος" δημοσιεύει τρία άρθρα Α', Β΄ και Γ', όπου προσπαθεί να εξετάσει εκτενέστερα και να παρουσιάσει τις καταστροφικές επιπτώσεις του για τα τοπικά πράγματα.

Κατά το "Φάρο της Μακεδονίας", η άμεση και φθηνή συγκοινωνία με την Ευρώπη μέσω του σιδηροδρόμου, θα βλάψει σοβαρά τα συμφέροντα των επαρχιών (από εμπορική, πολιτική και ηθική άποψη).

Στο ερώτημα "Αν η συγκοινωνία με την Ευρώπη θα ωφελήσει εν γένει το εμπόριον, θα δώση ζωήν εις τας εργατικάς τάξεις και θα αυξήση τους πόρους των κατοίκων"; απαντά με τους εξής συλλογισμούς:

Το θέμα εξεταζόμενο επιπόλαια από πρώτη όψη, φαίνεται ευνοϊκό για το εμπόριο και παρέχει ελπίδες αισιότερου μέλλοντος. Όμως οι ελπίδες αυτές είναι μάταιες και θα αποδειχθούν κενές αν τις εξετάσουμε και κατανοήσουμε όχι τα μονομερή οφέλη αλλά τα γενικά. Ότι το γενικό καλό μιας χώρας δεν εξαρτάται από την επίσκεψη ή τη διέλευση απ'αυτήν κάποιων ξένων, γιατί αυτοί θα ωφελήσουν λίγους και θα βλάψουν πολλούς. Ότι η εφήμερη και προσωρινή παραμονή ατόμων στην πόλη μας θα οδηγήση στην υπερτίμηση των τροφίμων και των αναγκαίων ειδών και στην καταστροφή του οικογενειάρχη και του φτωχού εργάτη, ενώ θα είναι μόνο προς όφελος των ξενοδόχων. Ότι ο Ευρωπαίος διερχόμενος από εδώ δεν έχει ανάγκη από τίποτε εκτός από την τροφή και ότι είναι πραγματική χίμαιρα να νομίζη κανείς ότι εκτός των ξενοδόχων θα ωφεληθούν και οι άλλες τάξεις του λαού, και πρώτ' απ' όλα οι χειροτέχνες. Και αν υποθέσουμε ότι οι ξένοι θα είναι τόσοι πολλοί - πράγμα αδύνατο, γιατί οι επισκέπτες θα μετρούνται στα δάκτυλα- ώστε να κυκλοφορεί ποσότητα χρήματος. 

Και πάλι η εφημερίδα επιμένει να λέει ότι το χρήμα αυτό θα ωφελήσει λίγους, γιατί οι επισκέπτες δεν θα έρχονται για διασκέδαση, αλλά θα είναι από εκείνους που συνδέονται με κοινά συμφέροντα με τους κατοίκους του Μακεδονικού χώρου. Άρα, κατά την άποψη του "Φάρου της Μακεδονίας", η ευχερής συγκοινωνία θα ελαττώσει τους πράκτορες και τους ανταποκριτές διάφορων εμπορικών οίκων της Ευρώπης και διάφορων ασφαλιστικών εταιριών, οι οποίοι πριν ανέρχονταν σε εκατοντάδες και είχαν μεγάλα οφέλη από την εργασία τους. Ενώ πριν, πολλά δικά μας καταστήματα εργάζονταν με προμήθειες και παραγγελίες, τώρα οι εντολοδότες και οι διευθυντές εμπορικών οίκων και εταιριών δεν θα έχουν ανάγκη από ανταποκριτές και εμπορικούς πράκτορες, γιατί θα έρχονται εδώ αυτοπροσώπως και θα τακτοποιούν οι ίδιοι τις υποθέσεις τους. Επομένως αυτοί που θα επισκέπτονταν συνεχώς τα μέρη μας, δεν θα είναι αρκετοί για να αναπληρώσουν τη ζημιά που θα υποστούν τα εμπορικά καταστήματα, από τα οποία ζούνε χιλιάδες εργάτες και υπάλληλοι, γιατί ο ερχομός τους σε μια πόλη όπως η Θεσσαλονίκη μόνο τους ξενοδόχους θα ωφελήσει. Η συρροή ξένων στην πόλη θα φέρει αφθονότερο χρήμα στην κυκλοφορία, αλλά αυτό συμβαίνει στις ευρωπαϊκές χώρες από τους κατοίκους της Ανατολής που έχουν ανάγκη να δουν πολλά και να αγοράσουν περισσότερα, ενώ ο ευρωπαίος που έρχεται στα μέρη μας, δεν έχει ανάγκη, παρά μόνο από τροφή, γιατί λίγα έχει ανάγκη να δει και λιγότερα να αγοράσει[2]. Εκτός των άλλων δυσοίωνων και κακών αποτελεσμάτων που δημιουργούνται, η σιδηροδρομική σύνδεση θα στερήσει την αγορά μας από το μόνο είδος που άκμαζε μέχρι τώρα στην πόλη μας, το εμπόριο. Όπως είναι γνωστο, όλο το εμπόριο της λοιπής Μακεδονίας συντηρούνταν και αναζογονούνταν μέχρι τώρα από τη δική μας αγορά, η οποία ωφελούνταν πολύ από αυτό, αφού όλο το εσωτερικό της Μακεδονίας έκανε τις προμήθειές του στην πόλη μας. Τώρα με την ένωση της συγκοινωνίας με την Ευρώπη, οι έμποροι του εσωτερικού της Μακεδονίας, θα προτιμήσουν να προμηθεύονται τα εμπορεύματά τους απ'ευθείας από την Ευρώπη, ενώ εμείς από αυτούς δεν θα έχουμε κανένα όφελος. Το χρήμα που άλλοτε έμενε στο εσωτερικό και με το οποίο άκμαζε το εμπόριο της πόλης μας μαζί μ'αυτό και το εμπόριο της Μακεδονίας, θα διαχυθεί στις αγορές της Ευρώπης.

Αυτούς τους κινδύνους για το εσωτερικό εμπόριο είδε ο "Φάρος" από τη σιδηροδρομική σύνδεση της Θεσσαλονίκης με την Ευρώπη.

Αλλά και από πολιτική και ηθική άποψη η εφημερίδα εκφράζει συντηρητικές απόψεις:

"Όπως είς τα άτομα, ούτε και εις τας κοινωνίας και εις τα έθνη η άμεσος συγκοινωνία και επαφή μετά ξένης φυλής, επιφέρει την χαλάρωσιν των ηθών και εθίμων και ανατρέπει προαιώνια φρονήματα και ιδέας, αίτινες συγκρατούσι τας κοινωνίας και ενισχύουσι τας πεποιθήσεις αυτών. Οι λαοί της Ανατολής έχουσιν ιδέας και πεποιθήσεις αίτινες ουδόλως συνάδουσι προς τους επιδιωκομένους σκοπούς των λαών της Δύσεως, επιζητούντων πάντοτε την επέκτασιν αυτών, δι'ο πολλά μετεχειρίσθησαν κατά καιρούς μέσα, όπως διοχετεύσωσιν εις τα πνεύματα των κατοίκων των χωρών τούτων τας ιδίας αυτών πεποιθήσεις, αίτινες θα ήγαγον αυτούς εις σημείον, όπερ θα υπέσχετο αυτοίς την πραγμάτωσιν των ονείρων των"[3].

Ο "Φάρος" δεν σταμάτησε εδώ. Προς συμπλήρωση των όσων έγραψε στα προηγούμενα δύο άρθρα για τους σερβοτουρκικούς σιδηροδρόμους παραχωρεί στο φύλλο της 18/30 Μαίου "σπουδαιότατον", κατά την άποψη του άρθρου, το οποίο έγραψε αξιόλογος φίλος της εφημερίδας. Το άρθρο αυτό είναι γραμμένο από άνθρωπο με ευρύτερες αντιλήψεις και είναι προσπάθεια μιας πιο αντικειμενικής προσέγγισης του θέματος που κατά κάποιο τροπο σιωπηλά απορρίπτει τις προηγούμενες συντηρητικές και εξωπραγματικές απόψεις για το σημαντικό αυτό γεγονός του αιώνα:

"Το έργον αυτό καθ'αυτό επεκροτήθη υπό παντός αποβλέποντος προς την εκπολιτιστικήν της χώρας ημών ανάπτυξιν, ουδόλως δε παράδοξον αν ως εκ τούτου συνεπάγεται και τα επίζηλα βλέμματα παντός ξένου επιχειρηματίου επί της καθόλου Μακεδονίας και ιδίως επί του ακροτάτου σημείου του καταλήγοντος εις Θεσσαλονίκην"[4].

Ο φίλος θεωρεί ότι με τη σιδηροδρομική σύνδεση, οι ενδιαφερόμενοι για τον τόπο μας ξένοι, άμεσα ή έμμεσα, αποβλέπουν στο ιδιωτικό τους συμφέρον. Αυτό δεν σημαίνει ότι και μεις θα φροντίσουμε λιγότερο για τη μελλοντική επικοινωνία. Αυτή τη σχέση έρχεται να εξετάσει, κατά πόσο δηλαδή συμφωνεί αυτή με τα πραγματικά συμφέροντα του τόπου και φρονεί ότι εκπληρώνει το κυριότερο από τα καθήκοντα του κάθε Έλληνα, που είναι η γενική προαγωγή του τόπου.

Στην άποψη Γάλλου οικονομολόγου, ο οποίος προέβλεπε το μέλλον της Θεσσαλονίκης μεγάλο, χαρακτηρίζοντάς την ως νέα Μασσαλία της Μεσογείου, απαντά ότι "η εμπορική ανάπτυξη της Θεσσαλονίκης δεν θα φθάσει το εμπόριο της Μασσαλίας, αλλά αναγνωρίζει ότι το μέλλον της Θεσσαλονίκης θα είναι πολύ λαμπρότερο από το σημερινό"

Εξίσου βέβαιο είναι ότι το λιμάνι της Θεσσαλονίκης θα αναπτυχθεί ουσιαστικά σε εμπορικό κέντρο των αναγκών του διαμετακομιστικού εμπορίου και της αλληλογραφίας με τις Ινδίες, θα διαπορθμεύει τους βαθύπλουτους ταξιδιώτες της που θα ταξιδεύουν προς την Ανατολή και τις Ινδίες και αντίστροφα και θα αναπτυχθεί και θα εξωραϊστεί η πόλη. Δεν θ' αργήσουν να γίνουν μεγάλα έργα, όπως ιδρύματα, προκυμαίες, θέατρα, ξενοδοχεία και επιχειρήσεις, όπου προσωρινά ο εργαζόμενος λαός της Θεσσαλονίκης "θα δρέψει το πενιχρόν ημερομίσθιον του ιδρώτος του". Ομως ούτε ο εμπορικός κόσμος θα μείνει πίσω. Η τάξη που θα δεχτεί το κυριότερο πλήγμα, είναι αυτή που εμπορεύεται τα είδη εισαγωγής, καθώς και οι συντεχνίτες των ραπτών, των υποδηματοποιών, των καθεκλοποιών κλπ. και ενώ στο εσωτερικό της Μακεδονίας τα είδη εισαγωγής θα περάσουν στα χέρια άλλων,αυτό δεν θα συμβεί και με τα είδη των παραπάνω συντεχνιών.

Παρακάτω, ο φίλος του "Φάρος της Μακεδονίας" βλέπει ότι με τη σιδηροδρομική σύνδεση θα εισχωρήσουν στο Μακεδονικό χώρο και ειδικά στη Θεσσαλονίκη ξένα κεφάλαια και μεγάλες επιχειρήσεις, συγκεντρωμένες σε λίγα χέρια ξένων, θα σβήσουν τις μικρές επιχειρήσεις και θα στερήσουν το ψωμί των βιοποριστών και των οικογενειών τους, που είναι κυρίως Έλληνες, αφού δεν θα μπορέσουν να αντέξουν στον ανταγωνισμό με τα ανεπαρκή μέσα που διαθέτουν. Και ρωτάει: Τι μπορεί να αντιτάξει ο ντόπιος τεχνίτης, ο εργάτης, ο επιχειρηματίας ενάντια στο χείμαρρο των Γερμανο-αυστριακών τυχοδιωκτών; ποιος από μας θα μπορέσει να αντιμετωπίσει το επίφοβο ξένο στοιχείο που προωθείται για πολιτικούς λόγους από ισχυρή δύναμη και εγκαθίσταται με έξοδα δικά μας στην περιοχή μας;

Κατά το φίλο πάντα του "Φάρος της Μακεδονίας" το κακό ξεκίνησε από χρόνια. Από καιρό βλέπαμε να έρχονται στην πόλη μας ομάδες Γερμανο-αυστριακών προμηθευτών, από καιρό μεγάλοι αυστριακοί οίκοι εργάζονται εντατικά για την ίδρυση κεντρικών καταστημάτων και μόνο στο εσωτερικό της χώρας δεν τόλμησαν ακόμη να εισχωρήσουν, αλλά εμείς αδρανείς τρίβομε τα χέρια, χωρίς να σκεφτούμε πρακτικότερα, αποθέτοντας στον κόρακα των τέων ακαταλόγιστη επιχειρηματική μας διαγωγή, που κατέληξε στη γαγγραινώδη κοινοτική και ατομική μας ακαταστασία. Οι οίκοι ενδυμασίας MAYER, GOLDENBERG, ZIRING και άλλοι, ίδρυσαν εδώ κέντρα, ξοδεύοντας μόνο για το στολισμό των καταστημάτων εκατομμύρια φράγκα. Πως είναι δυνατόν να τους ανταγωνιστούν οι φτωχοί φραγκοράπτες, που στερούνται όχι μόνο την άνεση κεφαλαίου, αλλά και τη συνεταιριστική δύναμη; που είναι από μέρους μας η ηθική υποστήριξη γι'αυτούς; Εκδόθηκε ο κανονισμός της νέας "Τράπεζας Θεσσαλονίκης", της οποίας σε ποιον είναι γνωστοί οι ιδρυτές και τα μέλη της τα οποία κατευθύνονται από την πρωτεύουσα της Αυστρίας, αρκεί να πείσει τον καθένα για τις εργασίες που θα κάνει χρήση, αλλά ποιος από μας σκέφτεται τουλάχιστον να αντικρούσει με έργα τους άσπονδους αυτούς εχθρούς των πολιτών μας και του τόπου αυτού; είναι καιρός να σκεφθούμε πιο ώριμα τη θέση μας. Όμως, σε όλη τη Μακεδονία ανοίγεται νέο ευρύ στάδιο για τον εμπορικό και τον επιχειρηματικό κόσμο, οι δε ξένοι κεφαλαιούχοι βιάζονται να εισέλθουν σ'αυτή και να επωφεληθούν από τις διάφορες μεγάλες επιχειρήσεις, τις οποίες έχουν στο μυαλό τους και ποιος ξέρει αν δεν τις είχαν αποφασισμένες, για τη ζημιά πάντα του ντόπιου στοιχείου[5].

Μ΄αυτό το πνεύμα η εφημερίδα "Φάρος της Μακεδονίας" προϋπάντησε το μεγάλο ιστορικό γεγονός της σιδηροδρομικής σύνδεσης της Θεσσαλονίκης με την Ευρώπη. Πίσω από αυτό το πνεύμα κρύβονταν βαθύτερα αίτια με καθαρά ανταγωνιστικό χαρακτήρα. Με τη σιδηροδρομική σύνδεση ανοίγονταν ο δρόμος για μεγάλες επενδύσεις, αλλά και γίνονταν προσιτές οι πλουτοπαραγωγικές πηγές της Μακεδονίας, για εκμετάλλευση από τους ξένους.

Η Ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονίκης που αποτελούνταν από λίγους εμπόρους, βιομήχανους, γιατρούς, νομικούς και δασκάλους και από πολλούς επαγγελματίες οργανωμένους σε μεσαιωνικές συντεχνίες, όπως των υποδηματοποιών, των παντοπωλών, των αρτοποιών, των ραπτών, των καπνοπωλών κλπ. στερούνταν τα απαιτούμενα κεφάλαια και τη συνεταιριστική ιδέα. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, γίνονταν δύσκολη η αντοχή, στον άνισο ανταγωνισμό με το μεγάλο ευρωπαϊκό κεφάλαιο, αλλά και το εβραϊκό που κυριαρχούσε στη Θεσσαλονίκη στις σχέσεις του με τη Δύση.

Η ενδοκοινοτική διαμάχη, που για κάμποσα χρόνια βασάνιζε την Ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονίκης, και η ακαταλόγιστη επιχειρηματική διαγωγή των ελλήνων έκανε τα πράγματα ακόμα πιο δύσκολα.

Στις αντιλήψεις του "Φάρου" θα πρέπει να δούμε ακόμα ένα βαθύτερο αίτιο. Την αντίδραση παλαιών και καθιερωμένων εμπορικών παραδόσεων που επί αιώνες κυριαρχούσαν στο χώρο αυτό, φορείς των οποίων ήταν επί το πλίστον οι έλληνες της Θεσσαλονίκης.

Η σιδηροδρομική σύνδεση έπληττε τους παλιούς φυσικούς δρόμους από τη Βαλκανική και την Ευρώπη που καταλήγαν στο μεγάλο σταυροδρόμι και μετατρέπουν τη Θεσσαλονίκη σε σύγχρονη πύλη εξόδου στο Αιγαίο, τη Μεσόγειο και σ' όλο τον κόσμο της Ανατολής[6]. Το θέμα της σιδηροδρομικής σύνδεσης της Θεσσαλονίκης με την Ευρώπη το 1888, γίνεται σήμερα επίκαιρο και σχετίζεται με ένα άλλο μεγάλο ιστορικό γεγονός- την ένταξή μας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα- Παρόμοια φαινόμενα φόβου και ανησυχίες, σχετικά με την ένταξή μας σ'αυτήν παρουσίασε σχεδόν όλος ο τύπος για τις συνέπειες, το μέλλον και τις τύχες του τόπου μας. Η ύπαρξή μας σήμερα δεν εξασφαλίζεται με προστατευτικά μέτρα και οικονομική απομόνωση από το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, αλλά μέσα από αναπτυξιακό ανταγωνισμό, αξιοποιόντας το δυναμισμό της γεωπολιτικής μας θέσης.

---

[1] ο.π. 8/20-5-1888

[2] ό.π. 11/23-5-1888. Στο φύλλο 11/23, 14/27 και 18/30-5-1888 ο Φάρος της Μακεδονίας δημοσίευσε τρία άρθρα Α', Β', και Γ' με τίτλο "Ο Σερβοτουρκικός σιδηρόδρομος", όπου φαίνεται το πνεύμα με το  οποίο η εφημερίδα αντιμετωπίζει τη σιδηροδρομική σύνδεση της Θεσσαλονίκης με την Ευρώπη.

[3] ό.π., 14/27-5-1888

[4] ό.π., 18/30-5-1888

[5] ό.π.,8/30-5-1888

[6] Ι.Κ.Χασιώτη, Σταθμοί και κύρια χαρακτηριστικά της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, Νέα Εστία, Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη, Χριστούγεννα 1985, σ.142-145. Βλ. και Κ.Μοσκώφ ο.π.σ.92