Σχετικά πρόσφατα, στον καλλιτεχνικό θησαυρό του Κρατικού Μουσείου εικαστικών τεχνών του Πούσκιν και στην Κρατική Πινακοθήκη του Τρετιακώφ στη Μόσχα προστέθηκαν οι σπουδές του Κ. Π. Μπριουλλώφ. Πρόκειται για σπουδές άγνωστες στη Σοβιετική Ένωση μέχρι το πρώτο μισό του αιώνα μας και σχεδόν άγνωστες και στη χώρα μας. Στις σπουδές αυτές ο μεγάλος ζωγράφος πραγματεύεται θέματα που αφορούν το ελληνικό τοπίο, τα ερείπια αρχαίων μνημείων, σκηνές από την καθημερινή ζωή και μορφές της μεγάλης εθνεγερσίας του 1821. Η καλλιτεχνική και ιστορική τους αξίας είναι ανεκτίμητη.
Οι Ρώσοι κριτικοί της τέχνης από πολύ παλιά μελέτησαν και εκτίμησαν τις διάφορες πλευρές της καλλιτεχνικής δημιουργίας του ζωγράφου. Παρέμειναν όμως σχεδόν άγνωστες οι υδατογραφίες από την περιοδεία του το 1835 στην Ελλάδα. Η άγνοια εξηγείται από το γεγονός ότι το λεύκωμα στο οποίο είχαν συγκεντρωθεί οι υδατογραφίες ανήκε στον κόντε Β. Π. Ορλόφ–Νταβίντωφ και μέχρι την Οκτωβριανή επανάσταση βρισκόταν στην ιδιωτική του συλλογή στο παλάτι του στην Οτράντα, έξω από τη Μόσχα. Γι’ αυτό δεν είχαν την ανάλογη απήχηση στον καλλιτεχνικό και επιστημονικό κόσμο, ενώ η υψηλή τέχνη και ο ρεαλισμός σ’ αυτά τα φύλλα είναι ισάξια με το σύνολο της πολύπλευρης δημιουργίας του μεγάλου ζωγράφου.
Οι σπουδές είναι εκτέλεση εκ του φυσικού με σέπια και υδατογραφία. Στην υδατογραφία χρησιμοποιεί τα χρώματα με τη συμπαγή πολυστρωματική τεχνική σε στεγνό χαρτί με την αντίθεση του φωτός και της σκιάς του χρώματος και του άσπρου φόντου στο χαρτί με τις αντανακλάσεις και τις έγχρωμες σκιές.
Ο διάσημος ζωγράφος ήταν συνομήλικος του μεγάλου Ρώσου ποιητή Αλέξανδρου Πούσκιν και ανδρώθηκε σε μια εποχή μεγάλων κοσμοϊστορικών γεγονότων. Ο θρίαμβος του καπιταλισμού στην Ευρώπη άλλαζε το πρόσωπο της ευρωπαϊκής κοινωνίας και η επίδρασή του τράνταζε και τα θεμέλια της τσαρικής απολυταρχίας. Είναι η εποχή που η «εκλεκτή» ρωσική νεολαία ρίχτηκε με αυτοθυσία σε μια ανισομερή πάλη ενάντια στον τσαρισμό. Οι ζωηρές ανακατατάξεις των πνευματικών και καλλιτεχνικών αξιών που χαρακτηρίζουν γενικότερα τον 19ο αιώνα είχαν την επίδρασή τους στο μεγάλο Ρώσο ζωγράφο.
Ο Ρώσος διπλωμάτης Βλαντίμιρ Νταβίντωφ οργάνωσε το 1835 επιστημονική και καλλιτεχνική αποστολή από την Ιταλία στην Ελλάδα, στα νησιά του Αιγαίου, τη Μικρά Ασία και την Τουρκία, με σκοπό την περιγραφή των αρχαίων μνημείων. Είναι η εποχή που μελετάται η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική μορφολογία και η εφαρμογή της στα κυριότερα ευρωπαϊκά κέντρα του νεοκλασικισμού, ένα από τα οποία είναι και η Αγία Πετρούπολη. Για το σκοπό αυτό ο Νταβίντωφ κάλεσε στην αποστολή τον ζωγράφο Μπριουλλώφ, τον αρχιτέκτονα Ερίμωφ και τον Γερμανό αρχαιολόγο Κράμερ για να σχεδιάσουν διάφορα τοπία και τα ερείπια των αρχαιοτήτων. Ο δε Κράμερ θα διάβαζε τις διάφορες επιγραφές που θα συναντούσαν στα ερείπια των αρχαίων ναών. Ο ίδιος ο Νταβίντωφ κρατούσε και ημερολόγιο της περιοδείας, το οποίο δημοσιεύτηκε σε δυο τόμους το 1839 και το 1840, με τίτλο «Άτλας της περιοδείας του Νταβίντωφ», που περιελάμβανε λιθογραφίες, τμήματα οικοδομημάτων και διάφορα σχέδια. Τα παραπάνω έργα αποτελούν αντικείμενο έρευνας για πολλές πτυχές της ιστορίας στη γένεση του νεοσύστατου κράτους.
Η αποστολή του Νταβίντωφ ξεκίνησε από τη Ρώμη στις 16 Μαΐου του 1835 με την ταχυδρομική άμαξα μέχρι την Ανκόνα. Σε συνέχεια με ατμόπλοιο πέρασαν την Αδριατική και έφτασαν στο Ιόνιο πέλαγος με πρώτο σταθμό την Ιθάκη.
Η πατρίδα του Οδυσσέα ενθουσίασε τον ζωγράφο. Εδώ είδε τον τοίχο ενός οικοδομήματος με τεράστιες πέτρες χτισμένο με το πρώτο είδος δόμησης, το λεγόμενο κυκλώπειο. Κατά την παράδοση, εδώ βρισκόταν η Σχολή του Ομήρου, την οποία και ζωγράφισε.
Την ατμόσφαιρα της φρεσκάδας ενός ηλιόλουστου πρωινού τη μεταφέρει το τοπίο «Η θέα της Ακαρνασίας από την πηγή της Αρέθουσας».
Κι αυτός ο πίνακας έγινε στην Ιθάκη.
Από την Ιθάκη η αποστολή ξεκίνησε για το Μοριά σε μια μεγάλη ιστιοφόρα βάρκα. Φόρτωσαν στη βάρκα όλα τα είδη ζωγραφικής, τα απαραίτητα εργαλεία για το ταξίδι, κουβέρτες και αρκετές εφεδρείες τροφίμων. Είχαν πάρει μαζί τους τα βιβλία αρχαίων συγγραφέων, όπως του Στράβωνα, του Ηροδότου, του Παυσανία και άλλων, που τα μελετούσαν κατά την επίσκεψή τους στα αρχαία μνημεία. Όταν όλα ήταν έτοιμα, στη βάρκα μπήκε ο καπετάνιος. Ψηλός, γεροδεμένος και τρομερά τραχύς άνθρωπος. Ο καπετάνιος αφού έριξε μια διαπεραστική ματιά στους επιβάτες με τα μεγάλα κι αστραφτερά μαύρα μάτια, διέταξε να σηκωθούν τα πανιά και άναψε το τσιμπούκι του. Ο μεγάλος ζωγράφος με εξαίρετη μαστοριά αποθανάτισε τη στιγμή αυτή, δίνοντας μας την προσωπογραφία αυτού του γενναίου ανώνυμου Έλληνα καπετάνιου.
Ο ερχομός της αποστολής του Νταβίντωφ στην ακτή του Μοριά συνέπεσε με το διάστημα 20 Μαΐου – 1 Ιουνίου του 1835, μέρα της ενηλικίωσης του Όθωνα. Σύμφωνα με τη συνθήκη του Λονδίνου του 1832 ο Όθωνας στο εικοστό έτος της ηλικίας του αναλάμβανε το βασιλικό θρόνο της Ελλάδας και όλη η ελεύθερη τότε Ελλάδα, από την Αθήνα μέχρι και το πιο απόμακρο χωριό, με δοξολογίες και παράτες πανηγύριζε το «μεγάλο» γεγονός. Η απόλυτη πλειοψηφία του έθνους είχε πιστέψει πια πως για τον τόπο μας άρχιζε μια νέα περίοδος της ιστορίας και ήταν έτοιμος να συμβάλλει για την προκοπή και την ευτυχία του.
Ο ιστορικός Μέντελσον-Μπαρτόλντι είναι πολύ κατατοπιστικός γι’ αυτή την περίοδο: «Ο λαός εχαιρέτησεν (την 1 Ιουνίου) ημέρα της λήξεως της Αντιβασιλείας εν αγαλλιάσει ως λύτρωσιν από βαριάς νόσου και είχε μεν ίσως δίκαιον, η διπλωματία συμβουλεύσασα μετρίαν την εν μακαριότητι επί το μέλλον ελπίδα. Εν γένει όμως δίκαιον είχον και οι εν Αθήναις, λέγοντες μετ’ ελπίδος: "Τώρα θα βελτιωθώσι τα πράγματα, διότι αδύνατον είναι να χειροτερεύσωσι"».
Με θριάμβους και πανηγυρισμούς λοιπόν ο λαός ήταν ανύποπτος για τα δεινά που θα συσσώρευε στον τόπο μας η δυναστεία των Βιττελτσβάχ. Αυτή τη σκηνή της νεότερης ιστορίας αποθανάτισε ο ζωγράφος.
Στον πίνακα με τίτλο «Η ακτή του Μοριά στον κόλπο του Κατάκολου», ο ζωγράφος ζωντανεύει αυτή τη στιγμή του μάταιου πανηγυρισμού, που δεν θα χρειαστεί και πολύς καιρός για να έρθει η μεγάλη απογοήτευση από τα έργα και τις ημέρες της βαυαρικής δυναστείας.
Στη συνέχεια η αποστολή θ’ακολουθήσει μια δύσκολη διαδρομή καβάλα σε μουλάρια. Το ταξίδι ήταν αργό και κουραστικό, αν και τους περιέβαλε η μαγευτική φύση της κοιλάδας του Αλφειού. Το βράδυ ξενύχτησαν στο φτωχό χωριουδάκι Μειράκιο. Εδώ, ο Μπριουλλώφ έδωσε μια απ’ τις καλύτερες σπουδές, τόσο στο περιεχόμενο όσο και στην ομορφιά, «Πρωινό στο χωριό Μειράκιο». Η ελαφριά επαφή του πινέλου μας μεταδίδει τη χρυσαφένια χαραυγή και τη διαύγεια του ουρανού. Στο βάθος φαίνονται οι γκρίζοι μοβ λόφοι, πιο κοντά πίσω από το φράχτη απλώνεται ο χρυσαφένιος κάμπος του σιταριού.
Ο Μπριουλλώφ αποθανάτισε και τα αρχαία μνημεία: «Τα ερείπια του ναού του Δία στην Ολυμπία», τον «Ναό του Απόλλωνα του Επικούρειου στη Φιγαλεία» (Εικ. 1) και το «Ναό του Δία στη Νεμέα» (Εικ. 2).
Εικ.1
Εικ.2
Ο Βλ. Νταβίντωφ σημείωνε στις «Ταξιδιωτικές τους εντυπώσεις»: «Πόσο άλλαξε αυτή (η Ολυμπία) από τότε που ο Δαρείος, ο ισχυρός βασιλιάς των Περσών αναφωνούσε με αγανάκτηση: "Τι μπορείς να κάνεις ενάντια σε τέτοιους ανθρώπους που ρισκάρουν τη ζωή τους για ν’ αποχτήσουν το στεφάνιο της ελιάς". Τώρα πια σώπασε, δεν ακούγεται ο κρότος των δίφρων και το χρεμέτισμα των αλόγων"».
Ύστερα από την επίσκεψη στα ερείπια της Ολυμπίας, οι ταξιδιώτες ξανακατέβηκαν στην κοιλάδα του ποταμού Αλφειού από ένα μαγευτικό ελικοειδές μονοπάτι, χαραγμένο ανάμεσα απ’ τους πυκνούς καταπράσινους θάμνους και τις πέτρες.
Από τις μαρτυρίες του Νταβίντωφ, μαθαίνουμε τις εντυπώσεις του μεγάλου Ρώσου ζωγράφου για την ελληνική φύση. Ήταν κατενθουσιασμένος και έβρισκε πως η ζωηρότητα των χρωμάτων στη φύση είναι ασύγκριτα πιο λαμπρή απ’ ότι στην Ιταλία. Η ποικιλία του πράσινου ήταν γοητευτική. Οι αιώνια καταπράσινες δάφνες, οι μυρτιές και τα ελαιόδεντρα προκαλούσαν τη χαρά της όρασης. Η βραδινή ηρεμία απλώθηκε πάνω από την «Ακτή του Μοριά στον κόλπο του Κατάκολου», οι ψαράδες μαζεύουν τα πανιά, οι κυρατζήδες δένουν τα ζώα τους στο χάνι δίπλα απ’ το ετοιμόρροπο χάνι, το τεράστιο φεγγάρι ανατέλλει πάνω απ’ το βουνό.
Τα τοπία του Μπριουλλώφ που αφορούν την Ελλάδα,κατά γενική ομολογία, είναι από τα καλύτερα στην καλλιτεχνική του δημιουργία. Είναι γεμάτα ελευθερία, φως και φυσικότητα. Ο χρωματισμός, πότε διαπεραστικός και φωτεινός, πότε σκοτεινός και βαρύς στις πινελιές της ακουαρέλας, τοποθετείται πάντα με ακρίβεια.
Θαυμάζει κανείς τους πίνακες «Η κοιλάδα των Δελφών» πριν και μετά τη θύελλα, «Ο δρόμος στο Σινάνο μετά τη θύελλα».
Οι πλαγιές των βουνών περιορίζουν από τις πλευρές την κοιλάδα των Δελφών και ανοίγουν στον ορίζοντα τη μεγαλοπρεπή θέα του Παρνασσού.
Ο διάσημος ζωγράφος δεν απεικόνισε μόνο το ελληνικό τοπίο, τα ιστορικά μνημεία και τον καθημερινό βίο, αλλά συγκινήθηκε κι από τα πολιτικά γεγονότα της χώρας μας. Το ταξίδι του ζωγράφου συνέπεσε με την περίοδο που μόλις ένα μικρό τμήμα του ελληνισμού αποχτούσε την πολυπόθητη λευτεριά. Η ευρωπαϊκή διπλωματία και ιδιαίτερα η αγγλική, αφού μπόρεσε και έβγαλε από τη μέση τον γερό τιμονιέρη του έθνους, τον Ι. Καποδίστρια, μπορούσε ελεύθερα να προωθήσει τα σχέδιά της. Έτσι οι εξεγέρσεις και ο εμφύλιος σπαραγμός δημιουργούσαν μια ανήσυχη ατμόσφαιρα. Ο ζωγράφος αντιλήφθηκε κι’ αυτή τη βασική πλευρά της ζωής του νεοσύστατου κράτους.
Με την τεχνική της σκιάς, μας έδωσε ανεπανάληπτες εικόνες. Η σειρά αυτών των σκιαγραφιών και σπουδών βρίσκεται στην Κρατική Πινακοθήκη του Τρετιακώφ στη Μόσχα και είναι οι ακόλουθες σκιαγραφίες:
Ύστερα από την επίσκεψη στα ερείπια της Ολυμπίας, οι ταξιδιώτες ξανακατέβηκαν στην κοιλάδα του ποταμού Αλφειού από ένα μαγευτικό ελικοειδές μονοπάτι, χαραγμένο ανάμεσα απ’ τους πυκνούς καταπράσινους θάμνους και τις πέτρες.
Από τις μαρτυρίες του Νταβίντωφ, μαθαίνουμε τις εντυπώσεις του μεγάλου Ρώσου ζωγράφου για την ελληνική φύση. Ήταν κατενθουσιασμένος και έβρισκε πως η ζωηρότητα των χρωμάτων στη φύση είναι ασύγκριτα πιο λαμπρή απ’ ότι στην Ιταλία. Η ποικιλία του πράσινου ήταν γοητευτική. Οι αιώνια καταπράσινες δάφνες, οι μυρτιές και τα ελαιόδεντρα προκαλούσαν τη χαρά της όρασης. Η βραδινή ηρεμία απλώθηκε πάνω από την «Ακτή του Μοριά στον κόλπο του Κατάκολου», οι ψαράδες μαζεύουν τα πανιά, οι κυρατζήδες δένουν τα ζώα τους στο χάνι δίπλα απ’ το ετοιμόρροπο χάνι, το τεράστιο φεγγάρι ανατέλλει πάνω απ’ το βουνό.
Τα τοπία του Μπριουλλώφ που αφορούν την Ελλάδα,κατά γενική ομολογία, είναι από τα καλύτερα στην καλλιτεχνική του δημιουργία. Είναι γεμάτα ελευθερία, φως και φυσικότητα. Ο χρωματισμός, πότε διαπεραστικός και φωτεινός, πότε σκοτεινός και βαρύς στις πινελιές της ακουαρέλας, τοποθετείται πάντα με ακρίβεια.
Θαυμάζει κανείς τους πίνακες «Η κοιλάδα των Δελφών» πριν και μετά τη θύελλα, «Ο δρόμος στο Σινάνο μετά τη θύελλα».
Οι πλαγιές των βουνών περιορίζουν από τις πλευρές την κοιλάδα των Δελφών και ανοίγουν στον ορίζοντα τη μεγαλοπρεπή θέα του Παρνασσού.
Ο διάσημος ζωγράφος δεν απεικόνισε μόνο το ελληνικό τοπίο, τα ιστορικά μνημεία και τον καθημερινό βίο, αλλά συγκινήθηκε κι από τα πολιτικά γεγονότα της χώρας μας. Το ταξίδι του ζωγράφου συνέπεσε με την περίοδο που μόλις ένα μικρό τμήμα του ελληνισμού αποχτούσε την πολυπόθητη λευτεριά. Η ευρωπαϊκή διπλωματία και ιδιαίτερα η αγγλική, αφού μπόρεσε και έβγαλε από τη μέση τον γερό τιμονιέρη του έθνους, τον Ι. Καποδίστρια, μπορούσε ελεύθερα να προωθήσει τα σχέδιά της. Έτσι οι εξεγέρσεις και ο εμφύλιος σπαραγμός δημιουργούσαν μια ανήσυχη ατμόσφαιρα. Ο ζωγράφος αντιλήφθηκε κι’ αυτή τη βασική πλευρά της ζωής του νεοσύστατου κράτους.
Με την τεχνική της σκιάς, μας έδωσε ανεπανάληπτες εικόνες. Η σειρά αυτών των σκιαγραφιών και σπουδών βρίσκεται στην Κρατική Πινακοθήκη του Τρετιακώφ στη Μόσχα και είναι οι ακόλουθες σκιαγραφίες:
«Έλληνας τραυματίας πέφτει από το άλογο»
«Έλληνας ξαπλωμένος σε βράχο»
«Το πορτραίτο του Θ. Κολοκοτρώνη»
Η προσωπογραφία του Κολοκοτρώνη έχει ιδιαίτερα μεγάλη ιστορική σημασία γιατί συμβάλλει στη σωστή αναπαράσταση του προσώπου του στρατηγού, στο οποίο μέχρι σήμερα υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Ο Μπριουλλώφ ήταν από τους πιο διάσημους προσωπογράφους στο πρώτο μισό του 19ου αι., έτσι η προσωπογραφία αυτή πρέπει να είναι από τις πιο πιστές του μεγάλου επαναστάτη.
Ο Μπριουλλώφ συνάντησε τον γέρο του Μοριά τις μέρες εκείνες που μόλις είχε αφεθεί ελεύθερος από τις φυλακές του Ναυπλίου. Την ώρα που ο ζωγράφος αναπαρήγαγε τη μορφή του 65χρονου ήρωα του Μοριά ήταν γι’ αυτόν στιγμή μεγάλης σημασίας. Ο Κολοκοτρώνης διηγούνταν στο Ρώσο ζωγράφο τα ηρωικά κατορθώματα των αγωνιστών του 1821, τη ζωή των κλεφτών, για το πώς για τη λευτεριά της Ελλάδας έδωσε τη ζωή του ο μεγάλος Άγγλος ποιητής Μπάιρον. Με τη σειρά του ο ζωγράφος γνώρισε στον Γέρο του Μοριά την ποίηση του μεγάλου Ρώσου ποιητή Πούσκιν και του διάβασε στίχους αφιερωμένους στην Ελληνική επανάσταση.
Στην Αθήνα ο Μπριουλλώφ αρρώστησε σοβαρά και μετά την ανάρρωσή του αρνήθηκε να συνεχίσει το ταξίδι με την αποστολή του Νταβίντωφ στη Μικρά Ασία. Από τον Πειραιά επέστρεψε στη Ρωσία με το πολεμικό μπρίκι "Θεμιστοκλής".
Έτσι τελείωσε η δίμηνη επίσκεψη του μεγάλου Ρώσου ζωγράφου στη χώρα μας το 1835. Σύντομη, όμως σημαντική για την καλλιτεχνική του δημιουργία.